А д м а д ж о н с о л и е в, а б д у м а л и к у с м о н о в

ш у н и н гд е к , у л а р н и цондириш , фойда о л и ш м а ц с а д и д а ва и с ­
т еъмолчининг а л о х и д а фойдаси у ч у н ф и р м а н и н г б арча рес ур с 
ва м а б л а г л а р и д а н ф о й д а л а н и ш н и у р г а н и ш щ м д а ш акллант и- 
р и ш ж араёнидир». Б о ш к а ч а суз билан ай тган д а, зам о н а в и й м а р ­
кетинг и ш л а б чик ари ш н и тугри дан-тугри б озорга б огли ^ ^илиб
14

---

^уяди. Ш унинг учун з<;ам уни купинча «б озорни б о ш ^ а р и ш н и н г  
тамойили» з<;ам д еб аташ ад и .
М аркетингни б ундай тушуниш бирд ан и га пайдо булгани 
йу^. Ю к ори д а ай ти л га н и д ай , м аркети н гни н г Шайдо булиш и 
XX асрнинг бош ига бориб т а ^ а л а д и . 1901 — 1905-йиллардаё^ 
А К Ш д аги П е н с и л ь в а н и я д о р и л ф у н у н и д а «М ахсулот м арке- 
тинги» номи б и л ан м а ъ р у з а л а р у^и л ган , 1910 йилда э са Вис- 
консия ш тати д о р и л ф у н у н и д а м аркети н г у су л л ар и уки ти лган. 
Бироц, бу п ай тд а м аркетингнинг мохияти соф ам а л и й хусуси- 
ятга эга булиб, и ш л аб ч и ц ари лган м а^сул отга ф ао л хари дор 
топиш га йуналган, яъни узининг асосий эътиборини товар и ш ­
л а б чик;арувчининг и м к о н и я тл ар и д ан келиб чикиб, тов арн и фой- 
д а с и га соти ш га ц аратган .
М ар к ети н г тузилиш ининг ш а к л л а р н асрим изнинг 30-йилла- 
ри д а 1929— 1932-йиллардаги жаз^он и^тисодий ин^ирозининг 
о ^ и б а т и д а уз ^ и ёф а си га эга була^ бош лади. К ел гуси да м а р к е ­
тингнинг з^озирги к у н л а р и м и зга ч а бутун ривож ининг асоси бул- 
миш н еги злар м агзин и нг пайдо булиши шу д а в р г а тугри келади. 
Худди ан а шу п ай тд а м аркети н гга пойдевор б улга н м аркети н г 
ф ао л и яти н и т а ш к и л этиш нинг энг муз^им учта йули ш а к л л а н д и : 
б у л а р — ф у н к ц и о н а л , институцион ва товар й ули д ан ибораг.
/ Ф у н к ц и о н а л йул, корхонанинг сотув ф аоли яти н и б улак-бу- 
л а к л а р и г а ч а т а х л и л ^и лиш га, я ъ н и у л гу р ж и савдо, тр а н с п о р ­
ти ровк а ва с а ^ л а ш г а ас осл ан ад и . Б у н д а асосий эъти бор ф и р м а 
ичида р е ж а л а ш г а к;аратилади. Институцион йул э са и ш л аб чи- 
^ а р и л г а н п и р о в ар д м а^сулотн и ва унинг ч а к а н а савдоси н и м а р ­
кетинг ф ао л и я т и д а г и бош м а с а л а ^и либ ^уяди. Б у н д а ч а к а н а
савд о ^илувчи («м ерчендайзинг») б и л ан и ш л аш асосий д и ц ц ат 
м а р к а з и д а б улади . Товар йули э са х ари д ор н и м а л а р н и а ф з а л
кураётган и ни синчиклаб урган и ш в а буни з^исобга о л г ан з^олда 
б ую м ларн и и ш лаб чик;иш ва у л а р н и ян г и л а ш г а ас осл ан ад и .
М арк ети н г там ойи л и ( к о н ц е п ц и я м ) ри вож ин и нг н а в б а т д а - 
ги х ал ^илувчи бос^ичи 30-й и лл арни н г охирига, 
и стеъмолчя 
м а р к ети н га д ег ан туш унча асосан ш а к л л а н и б б улга н д а в р г а
тугри келди. И с т е ъ м о л ч и л а р бир куни келиб ю^орирок; си ф ат 
к урсатки ч ига эга б улган т о в а р л а р н и бари би р а ф з а л б или ш а- 
ди, лекин бунд а товарн и буюм, н а р с а си ф а т и д а эмас, б ал ки
ун да м у ж а с с а м л а ш г а н истеъмол ж и х а т д а н ф о й д а л и л и г и учун- 
гина х а р и д ^и л иш ад и, д еган туш ун ч а истеъмолчи учун бош- 
ланрчч тезис булиб х и зм ат ^илди. Ш унинг учун з^ам энг а в ­
в а л о истеъм олчи ларн и, у л а р н и н г эз^тиёж ва т а л а б л а р и н и , ш у­
нингдек, бу н а р с а л а р т а ъ с и р и д а ш а к л л а н а д и г а н в а р и во ж л а - 
н ад и ган ш а р о и т в а ом и л л ар и н и чу^ур, з^ар т о м о н л а м а урган и ш
м а с а л а н и н г бош д а л и л л а р и д а н д и р . Б у з^олатда учови йул — 
ф ун кц ион ал, институцион ва то в а р йулининг б и рл аш и б , к;у- 
ш илиб кетиши содир б у л а д и в а корхон ан и нг м а х с у л о т и ш л аб
чицариш, уни и ш л аб ч и ^а р у вч и д а н истеъм олчи га у т к а зи ш б и ­
л а н боглик; бутун ф а о л и я т ту р л а р и н и ^ а м р а б олувчи соз^а 
с и ф а т и д а м а р кети н г туш унчаси пай до булади . М ар к ети н г тад-
15

---

к,и^отлари деб ном ол ган м аркети н г таркиб и й кисми пайдо 
б улади ва у кейи н чали к бутун м аркети н г ф аол и яти н ин г асоси 
б ули б цолади.
50— 6 0-й и лл арда, ка п и т а л и зм у р у ш д ан кейинги цийинчилик- 
л а р н и енгиб, ри во ж л а н и ш н и н г янги боскичига у тган д а бу со- 
х а д а янги с и ф ат у з г а р и ш л а р и руй берди. Энди м аркети н г ф и р ­
ма ичидаги р е ж а л а ш ва ^ атто корхона и^тисодий а^воли ни н г 
стратегияси ёки та к т и к а с и эмас, б ал ки у л а р д а н кенгрок; ж а р а -
ён с и ф ати д а ц а р а л а д и г а н булди. Худди шу д а в р г а келиб, уни 
«бизнес ф а л с а ф а с и » деб ата ш д и ва маркетингнинг зам о н а ви й
концепциясининг умумий ^ и р р а л а р и ш а к л л а н а б ош л ад и. Йн- 
рик к о р п о р а ц и я л а р маркетингни тан ол а б о ш л а д и л а р ва бу 
ф и р м а ичидаги б оищ арув т у з и л и ш л а р и д а жиддий узгариш - 
л а р г а олиб келди. Б у л а р д а н энг асосийси махсус м аркети н г 
хи зм атл ар и н и н г т а ш к и л этилиш и ва сотувни б о ш к а р и ш в а з и ­
ф а л а р и н и м аркети н г б у л и м и 'б о ш л и г и г а олиб берилиш и булди.
Б о ш ^ а р у в м аркетингнинг ри в о ж л а н и ш и
хам ай н ан шу 
д а в р г а тугри келди. Бунинг маъноси шуки, м аркети н г асосий 
кон у н -ко и д ал ар и
(при нц и пл ари ) нинг корхона б ош ^аруви н ин г 
п астд ан -ю ц ори гача б улган б ар ч а д а р а ж а л а р и г а т а т б и ^ этиш- 
дир. « И ш л а б ч ик ари ш ходим лари, молия ва сотув х и з м а т л а р и ,— 
д ея ёзади уз а с а р и д а б о ш ^ар у в буйича йирик м у тахассислар- 
д а н бири Гордон Болт, — буларни н г хам м аси з^аттоки у л а р
маркети н гни а м а л г а ош и ри ш да бевосита иштирок э т м а с а л а р
з^ам м аркети н г т а ф а к к у р и н и н г руз^иятига кириб б ори ш ла ри
керак».
М а н а шу й и л л а р д а н б ош л аб дунё 
М
1
щ ё с и д а г и
деб а т а л а - 
д и г а н
х а л ^ а р о м аркети н г уз йулини б ош лади. У 
8 0 - й и л л а р д а
х а л ц а р о
с а в д о н и н г
ф ао л л аш у в и , туризм ва турли 
д а в л а т л а р
ур т а с и д а ги з^амкорликнинг б ош ^а ш а к л л а р и р и во ж л а н и ш и би­
л а н ай ни^са кенг т а р ц а л а бош лади.
Бизнинг д а в р и м и з д а м аркети н г н а за р и я с и ри вож и м аркети н г 
ф аол и яти н и т а ш к и л этиш нинг тарти б л и усулини ^ у л л а ш йули- 
д ан б ор м о ^д а. М ар к ети н г т ар ти б л и усули д еган тушунчани 
икки й у н а л и ш д а куриб чи^иш керак: б и р и н ч и с и — корхона 
ичидаги б о ш ^ар у в н и н г иш лаб чи^арувчи ва истеъмолчи у р т а ­
си даги ал о ^ а н и таъминловчи, тарм оцчаси, яъни м и кром аркети н г 
ва 
и к к и н ч и с и — п ировард
и стеъ м ол чи ларн ин г эхтиёж ини 
к он дири ш м а ^ с а д и д а бозорни б о ш к а р и ш га воситачи б у ла д и ган
ж а м и я т ичидаги т а р м о ^ ч а , яъни м а к р о м а р к е т и н г л а р . Кейингиси 
узининг д и в д а т м а р к ази н и алоз^ида ф и рм ан и н г м у а м м о л ар и н и
у р га н и ш д а н уз ф аол и яти н и а м а л г а о ш и р ад и г ан ижтимоий ту- 
зум н и нг таз^лилига кучи радиган бутунлай янги йуналиш дир. 
Бу эса м аркети н г ф аоли яти н ин г бир к;атор янги й у л л а р и : и ж ­
тимоий маркетинг, консьюмеризм, бихенворизм ва стра тегн к 
р е ж а л а ш т и р и ш н и н г ю зага келиш ига туртки булди.