A. I. Abdirazakov, R. S. Bekjonov neft va gaz qazib olish texnologiyalari

Gaz haydab qatlam bosimini saqlash

Tarkibida chuchuk suv bilan namlanganda to‗yinib qoladigan gillar miqdori ko‗p bo‗lgan mahsuldor qatlamga suv haydash bilan qatlam bosimini ushlash samarasiz hisoblanadi. Haydovchi quduq juda kichik qabul qiluvchanlikka ega bo‗lib, bunday holatda suvga maxsus ishlov berish va haydash bosimini yuqori bo‗lishini talab qiladi. Bunday holatda kollektor tog‘ jinslari bilan ta‘sirlashmaydigan quruq uglevodorod gazlarini haydash samarali hisoblanadi.
Gaz haydab qatlam bosimini ushlash energetik nuqtai nazardan suv haydashga nisbatan katta energiyaga talab qiladi. Boshqacha qilib aytilganda birlik hajmdagi neftni suv bilan siqib chiqarishga qaraganda gaz bilan siqib chiqarishda katta energiya talab qiladi. Bu ikki asosiy sabab bilan izohlanadi.

1. 
   Suv haydashda kerakli bosim haydovchi quduq ustidagi suv, yoki quduq tanasidagi suv ustunining gidrostatik bosimi orqali hosil qilinadi. Gaz haydashda, gazning zichligi suvning zichligidan sezilarli past bo‗lib, gaz ustunining gidrostatik bosimi kichik (suvnikidan taxminan 7-15 marta kichik) bo‗ladi. Shuning uchun kerak bo‗lgan quduq tubi bosimini hosil qilishda quduq ustidagi bosimni (haydash bosimini) ko‗tarish orqali amalga oshiriladi va bu qatlamga gaz haydashda energiya sarfining ortib ketishiga sabab bo‗ladi.
   
2. 
   Gaz haydashda uning siqiluvchanligi yuqori bo‗lganligi sababli kerak bo‗lgan gaz hajmini quduq tubi bosimigacha siqish zarur bo‗lib, bu ko‗p energiya sarflanishiga olib keladi. Suv haydashda uning ―qattiqlik‖ xususiyatidan kelib chiqib, siqishga ketadigan energiya nolga teng bo‗ladi.
   

Bundan tashqari haydalgan gazning bir qismi neft tarkibida erib, umumiy gaz haydash hajmini orttiradi.
Shuning uchun gaz haydab qatlam bosimini ushlash, qatlam bosimi kichik bo‗lgan yoki kichik chuqurlikdagi konlarda qo‗llash keng tarqalmagan.
Faqat qatlam bosimini o‗zining holatida ushlash maqsadida qatlamga haydash uchun kerak bo‗lgan gazning hajmi qatlam sharoitiga keltirilgan qazib olingan neft, suv va gaz hajmiga teng bo‗ladi.
Qatlam bosimini ushlash uchun kerak bo‗ladigan kompressorlar haydaladigan gazning umumiy sarfi va quduq usti bosimiga ko‗ra tanlanadi.
Konning o‗zida yoki yaqin atrofdagi yuqori bosimli gaz manbaidan ham qatlam bosimini ushlashda qo‗llash mumkin bo‗ladi. Bu kapital qo‗yilmalarining kamayishini taminlaydi, kompressor stansiyalarini qurishni taqozo etmaydi va gazni qatlamga haydash xarajatlarini kamaytiradi.
Neft beraoluvchanlikni oshirish uchun neft uyumiga gaz haydash texnologik sxemasi, uyumga suv bostirish prinsipiga o‘xshash bo‗ladi. Ishchi agent (gaz, havo) injeksiya quduqlar orqali haydalib, qoldiq neftni oluvchi quduqlar tomon haydaydi. Uyumning barcha qismiga teng ta‘sir qilishi uchun quduqlar uchburchak yoki to‗rtburchak ko‗rinishida maydon bo‗ylab geometrik teng taqsimlangan to‗r ko‗rinishida joylashtirish taqozo etadi. Alohida injeksiya maydoni yetti yoki o‗n nuqtali ko‗rinishida joylashtirilib, injeksiya quduqlari tizimi markazida joylashtiriladi. Bunda injeksion va ishlatuvchi quduqlar nisbati 1:2 va 1:3 bo‗ladi. Odatda o‗rtacha nisbat 1:4 dan 1:10 gacha olinadi.
Haydalayotgan agent va neftning qatlam sharoitidagi zichligi sezilarli farq qilishi mumkin. Bunday holatda haydalayotgan gaz, tog‘ jinsi kichik gazga to‘yingan bo‘lsada uyumning neftga to‗yingan qismdan oluvchi quduqqa tomon yorib o‘tishi kuzatiladi. Uyum juda qalin bo‘lsa gaz asosan uyumning yuqorisida harakatlanishi kuzatiladi, uyumning bir xil tog‘ jinslaridan tuzilmaganligi evaziga neftni siqib chiqarmasdan aylanma yo‘llar bilan yorib o‘tadi. Bunda ishchi agent solishtirma sarfi suv bostirishdagidan katta bo‗ladi.
Mavjud quduqlar to‗ri uchun maydon injeksion va ishlatuvchi quduqlar nisbati bo‗yicha qator injeksiya maydonlariga shartli ravishda ajratiladi. Bu nisbat quduqlar orasidagi masofa, uyumning o‗tkazuvchanligi va bir xil tog‗ jinslaridan
tuzilganligiga qarab olinadi. O‗tkazuvchanligi yuqori va bir xil tuzilishli tog‗ jinsidan tuzilgan uyumlarda bir injeksiyaga bir nechata ishlatuvchi quduqlar yoki teskarisi olinadi.
Belgilangan har bir injeksiya maydoni markaziga injeksiya quduqlarini joylashtirish kerak bo‗ladi. Bu quduqlarni har bir injeksiya maydonidagi quduqlarga ta‘sir qilishi ko‗zda tutiladi. Bunday quduqlarga quyidagi talablar qo‗yiladi:
-faqat ko‗zda tutilgan obektni ochilish va barcha yuqorida yotgan g‗ovak kollektorlarni ishonchli izolyatsiya qilinishi talab qilinadi;
-quduq mustahkamligi ta‘minlanadi (tizmalar, sement halqa);
-quduq tubi qismining juda ifloslanishiga yo‗l qo‗yilmasligi.
Ko‗rilayotgan quduqlar ichidan mahsuldorligi past quduqni tanlash taqazo
etadi.
Quduqning mahsuldorligining pastligi uyumning quduq ochgan qismi
o‗tkazuvchanligi pastligi evaziga ro‗y beradi, shuning uchun qoldiq neftni maxsuldorligi yuqori quduq tomon siqish yaxshi samara beradi. Eski ishlatuvchi quduqlar ichidan injeksiya quduqlarini tanlash qiyin bo‗lsa maxsus yangi injeksiya qudug‗ini burg‗ilash talab qilinadi.
Gazni uyumga haydash ishlatuvchi obekt yuqori chegarasidan pakerlangan kichik diametrli (60-89mm) NKQ lardan amalga oshirilsa yaxshi hisoblanadi. Bu ishchi agen yo‗qotilishini sezilarli kamaytiradi va asosan eski quduqlarda mustahkamlovchi quvurlar tizmasini himoya qilinishini taminlaydi.
Eski ishlatuvchi quduqlar foydalanishdan oldin tayyorlashda astoydil yuvilishi va qum-loyli tiqinlar, iflosliklardan, parafin cho‗kindilaridan tozalash talab qilinadi. Shu maqsadda quduq tubi filtr qismining teshiklar soni oshiriladi yoki quduq tubi qismi torpedalanadi.
Tabiiy gazni qatlamga haydash orqali, uyumni oldingi ishlatish davrlarida yo‗qotilgan qatlam energiyalarini to‗ldiradi.
Haydalayotgan gazning ayrim oluvchi quduqlarga yorib kirishi haydash sarfini oshiradi. Buni aniqlash qazib olinayotgan neft tarkibidagi gazning miqdori ortib ketishi bilan izohlanadi. Bunday holatni oldini olish uchun qazib olish
ko‗rsatkichini pasaytirish yoki butunlay quduqni to‗xtatish bilan amalga oshiriladi. Bundan tashqari gaz bilan suv, neft yoki boshqa qovushqoqligi yuqori suyuqlik haydash ko‗zda tutiladi.
Barcha qazib olingan gazni yer yuzasida yig‗ib, tarkibidan og‗ir uglevodorodlarni ajratib, quruq gaz ko‗rinishida qatlamga haydash maqsadga muofiq bo‗ladi. Haydalgan gaz qatlamda nefti bug‗i bilan to‗yinadi neftda eriydi va neftning oquvchanligini yaxshilaydi. Tabiiy gazni ishchi agent sifatida qo‗llashi, uning konda haydash uchun yetarli miqdorda emasligi bilan qiyinchilik tug‗diradi. Haydash uchun ishchi agent sifatida nafaqat quruq gaz balki havo yoki manbasi mavjud bo‗lsa is gazi ham haydalishi mumkin.
Uglevodorod va is gazni haydashda qo‗llash neftda yaxshi erishi va neftning zichligini kamaytirishi sababli birmuncha samarali hisoblanadi. Bundan tashqari toza uglevodorod gazini, ayniqsa uglekislotani haydash havo haydashga nisbatan birmuncha xavfsizroq hisoblanadi.
Bir qator vaziyatlarda tabiiy gazni havo bilan almashtirish mumkin bo‗lib, uning neftda eruvchanligi past bo‗lganligi sababli quruq gazga nisbatan neftni siqib chiqarishi samaraliroq kechadi. Havoni ishchi agent sifatida qo‗llanilishining quyidagi kamchiliklari kuzatiladi:

1. 
   Havo uzoq vaqt neft bilan ta‘sirlashishi natijasida neftni oksidlaydi, uning solishtirma og‗irligi va qovushqoqligini ortiradi, shu bilan birgalikda qatlamda smola hosil qilib, uyumning g‘ovak muhiti kanalchalarini to‗ldiradi.
   
2. 
   Havoning qatlam gaz bilan aralashishi evaziga kaloriyaligi pasayadi va uni qayta ishlash sharoitini yomonlashtiradi.
   
3. 
   Gazni qayta ishlash qiyin (gaz havo bilan juda aralashib qolganda) bo‗lganligi sababli quduq mahsuloti atmosferaga qo‗yib yuboriladi va buning natijasida qimmatbaho benzin fraksiyasi yo‗qotiladi.
   
4. 
   Gazni yig‗ish uni siqish, suyuq fraksiyasini olish va qatlamga haydashda portlovchi aralashma hosil qiladi. Havo tarkibida (atmosfera sharoitida) 5 dan 15%(hajmi bo‗yicha) gacha metan bo‗lishi portlovchi aralashma hisoblanadi. Havo va uglevodorod aralashmasining haroratining o‗zgarishi evaziga portlash chegarasi
   

o‗zgaradi. Tajriba orqali aniqlanishicha haroratning ortishi evaziga aralashma portlash chegarasining pastki qismi tushadi, yuqori chegarasi ortishi kuzatiladi. Buning barchasi havo-gaz aralashmasi bilan ishlashda ehtiyot bo‗lishni talab qiladi.

5. 
   Havoning qatlam suvi bilan ta`sirlashishi natijasida ayrim tuzlarning(ayniqsa temir tuzlarining) qatlamda qoldiq ko‗rinishida tushib qolishi kuzatiladi.
   
6. 
   Haydalayotgan havodagi kislorodning jixozlarning metal qismi bilan ta‘sirlashishi natijasida jixozlar korroziyasini tezlashtiradi va tezda ishdan chiqishiga sabab bo‗ladi.
   
7. 
   Ishlatuvchi quduqlar mahsuloti tarkibida havoning bo‗lishi barqaror emulsiya hosil bo‗lishiga sabab bo‗ladi.
   

Ishchi agent sifatida havoning qo‗llanilishida yuqorida ko‗rsatilgan kamchiliklari hamma vaqt ham kuzatilmaydi. Ishchi agent sifatida qo‗llaniladigan quruq gaz manbasi mavjud bo‗lgan holatlardagina havoni qo‗llash tavsiya qilinmaydi.
Alternativ ishchi agent sifatida ichki yonuv dvigatelidan chiqqan gaz yoki sanoat tutun gazlaridan yoki ularning havo bilan aralashmasidan foydalanish ham mumkin.