A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Qadimgi zamondagi kitob yozuvchilar 
Auditorlar qadimgi Xitoy va Misr davlatida ham o‘z faoliyatlarini amalga 
oshirishgan. Ular Xitoy imperatori va Misr fir’avinlarining hisob- kitoblarini olib 
borishgan. Xitoydagi Chjao sulolasi hukumatining hisob-kitoblari murakkab 
byudjet jarayoni bo‘lib, barcha hukumat tashkilotlari auditini qamrab olgan. Misr 
fir’avinlari hukumdorligi eng rivojlangan davrida (eramizdan oldingi 3000 yillar) 
auditor kasbi eng hurmatli bo‘lib, auditorlar obro‘li kishilar hisoblangan. 
Misr fir’avinlari o‘z auditorlari bilan jiddiy munosabatda bo‘lgan. 
Fir’avinlarning har bir omborxonasi ikkita auditorlar tomonidan tekshirilib 
borilgan. Birinchisi tovar kirib kelganda uni hisobi bilan shug‘ullangan, ikkinchisi 
uning saqlanishi uchun javobgar bo‘lgan. Nazoratchi har ikki yozuvni tekshirgan. 
Agar ularning o‘rtasida farq yuzaga kelsa auditorlar qatl qilinar edi. 
Foyda olish, yoki maksimal foyda olish uchun qaror qabul qilishda 
buxgalteriyadan yordamchi mexanizm sifatida foydalanganlik to‘g‘risida 
Mesopotamiya, Misr, Grek yoki Rim madaniyatlarida xech qanday ma’lumot 
mavjud emas.  
Ingliz tilida so‘zlashuvchi mamkatlarda audit to‘g‘risidagi dastlabki 
ma’lumot 1130 yilga borib taqaladi. Usha paytda rivojlangan iqtisodiy tizimdagi 

---

5 
xo‘jalik voqealiklarni qayd qilish bitimlari bir martali yozuv bilan cheklangan edi. 
Ularning asosiy maqsadi savdo dalillarini yozma qayd etib, xotirada saqlashdan 
iborat bo‘lgan. Foyda keltirish mazkur madaniyat tizimida o‘z o‘rniga ega 
bo‘lmagan. Farovon hayot ishbilarmonlik vazifasiga kirmagan. Bu faqat diniy, 
ahloqiy tamoyillar va qoidalarga muvofiq hukumatga bildirilgan moyillik uchun 
ko‘rsatilgan mukofot bo‘lgan.
Foydani maksimallashtirish va ikkiyoqlama yozuv
Foydani maksimallashtirish o‘rta asrning o‘rtalarida Italiyada yirik savdo 
o‘ylari paydo bo‘lgan vaqtda yuzaga kelgan. Savdo shu vaqtdan boshlab faqat 
sayyoh savdogarlarga tegishli bo‘lmay, balki Venetsiya, Florensiya va Pizadagi 
yirik savdo uylari ham bu ish bilan faol shug‘ullana boshlashdi. Natijada savdo 
aloqalari juda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Birinchi marta ikkiyoqlama yozuv 20 
noyabr 1494 yilda Italiyada Luka Pacholi tomonidan amalga oshirildi.
Hozirgi zamon auditining boshlanishi sanoat revolyusiyasi davriga borib 
taqaladi. 1853 yilda Edinburgda Buxgalterlar jamiyatiga asos solindi. Buyuk 
Britaniyada bir nechta audit institutlar paydo bo‘ldi. Ularning birlashishi natijasida 
1880 yilda Angliya va Uels diplomli buxgalterlar Instituti yuzaga keldi. Mazkur 
institut o‘n to‘qqizinchi asrda G‘arb mamlakatlarda yuzaga kelgan institutlarning 
dastlabkisi bo‘lgan, masalan, ular 1886 yilda AQSHda 1895 yilda Niderlandliyada 
audit institutlari yuzaga kelgan. Kapitalni taqdim etish va uni boshqarish, 
shuningdek bir necha moliyaviy mojoralar (masalan, Glazgo shaxridagi bank bilan 
bog‘liq 1883 yildagi yoki Afrikaanshe Handels-Vereeniging bilan bog‘liq 
mojoralar) auditni tartiblashtirish ishlarini shakllantirishga olib keldi. Britaniya 
kompaniyalarining qonunlari (1845-1862 y.) Amerika auditi uchun asos bo‘lgan. 
Birinchi Amerika auditi 1917 yilda qonunchilik asosida amalga oshirilgan edi.