A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Agentlik munosabatlari nazariyasi 
Uott vassimmerman tomonidan taklif etilgan agentlik munosabatlari 
nazariyasida - nufuzli auditor (Hurmatga ega bo‘lgan auditorlar) - kutilgan 

---

21 
natijalarga olib keladigan auditor - nafaqat uchinchi tomon manfaatlari, balki 
rahbariyat manfaatlari uchun ham tayinlanadi. Kompaniya bir nechta firma ma’lum 
bir "narx" bilan kompaniya uchun o‘z hissasini qo‘shadigan kam sonli 
"shartnomalar" natijasi sifatida qaraladi. Kompaniyaning rahbariyati ushbu 
hissalarni boshqarish uchun optimal sharoitlarda quyidagilarni olishni istaydi: 
bankirlardan past foiz stavkalari, aksiyadorlar uchun yuqori baho narxlari, 
xodimlarga kam ish haqi. Ushbu munosabatlarda rahbariyat banklar, aksiyadorlar 
va xodimlar kabi tashqi manfaatdorlardan yordam olish uchun "agent" sifatida 
qaraladi. Agentlik xarajatlari - monitoring xarajatlari (agentni monitoring qilish 
xarajatlari), majburiy xarajatlar (agentlar rahbarlarga nisbatan nomaqbul xatti-
harakatlar qilmasligi uchun agent qiladigan xarajatlar) va qoldiq zararlar (aloqa va 
monitoring uchun qilingan xarajatlarga qaramay natijalarga olib keladigan samarali 
zararlar). 
Har bir nazariya o`z davrida to`liq bir ma`noga ega bo`lgan bo`lib, yillar 
o`tishi, iqtisodiyotning jadal sur`atlarda rivojlana borishi bilan ular ham taraqqiy 
etib boradi. 
Rahbariyat ko‘proq biladi – Axborot assimetriya 
Axborot assimetriya kabi agent-manfaatdor tomon munosabatlarda bir 
nechta murakkabliklar paydo bo‘ladi. Agent (rahbariyat) kompaniyaga oid 
ma’lumotlarda manfaatdor tomonlarga nisbatan katta ustunlikka ega. Asosan, 
rahbariyat kompaniyaning qarzlarni to‘lash qobiliyatini bankirga qaraganda 
ko‘proq biladi va aksiyadorlarga nisbatan kompaniya haqiqiy daromadi qanday 
ekanligini yoki oshirib ko‘rsatishlar mavjud yoki yo‘qligini biladi. Bundan 
tashqari, xodimlarga qaraganda kelgusi yil kompaniyadagi moliyaviy ahvol 
shunday bo‘ladiki, ya’ni xodimlarning har biri ish bilan band bo‘ladimi-yo‘qmi 
rahbariyat buni yaxshiroq biladi. Shunga qaramasdan, manfaatdor tomonlar 
rahbariyat tomonidan yaxshi o‘rganilib chiqilishi kerak, chunki oxir-oqibatda 
rahbariyat 
tomonidan 
boshqariladigan 
biznesning 
moliyaviy 
tuzilmalari 
manfaatdor tomonlarga bog‘liq. Rahbariyat tomonidan berilgan ma’lumotlarga 

---

22 
ishonish uchun tashqi manfaatdorlar (kompaniyaning aksiyalarni sotib oluvchilar, 
kompaniyaga kredit beruvchilar yoki kompaniya bilan ishlovchilar) ular adolatli 
ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak. Bu degani, rahbariyat va tashqi investorlar 
uchun nufuzli auditorlarni jalb qilish uchun rag‘bat mavjud.