A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Tranzaksiya jarayoni 
Shubxali hisob raqamlari, pensiya majburiyatlari, atrof-muhitni asrash 
majburiyati, kafolat jamg`armasi uchun ruhsatni rivojlantirishda ishlatilinishi 
mumkin bo`lgan buxgalteriya baholashlari muhim menejment xulosalariga tegishli. 
Bu baholashlar yashirin jarayonlar va o`tmishda aniq baholashlar taqdim etishda 
muvaffaqiyatga erishgan ma`lumotlarga asoslangan bo`lishi kerak. Nazoratlar 
Biznes jarayoni 
o’tkazmalari 
Moliyaviy hisobot 
hisob-raqami va 
ularni oshkor qilish
 
Buxgalteriya 
baholashlari 
Tartibga keltiriladigan 
kirishkar, 
Yakunlovchi kirish 
yoki oddiy kirishlar 

---

167 
ma`lumot aniq , baholashlar ma`lumotga munosib, yashirin baholash modeli 
hozirgi iqtisodiy vaziyatni aks ettirishi va o`tmishdagi asosli baholashlar 
ta`minlashni isbotlash jarayonlari atrofida qurilishi joiz. 
O`zgartirish, tugatish, va boshqa noodatiy kiritishlar quyidagilarni o`z ichiga 
oladi: 
• Barcha kiritishlar uchun hujjatlashtirilgan qo`llab-quvvatlash
• Tranzaksiyaning kelib chiqishidan to uning so`nggi noto`g`ri joylashuviga 
qadar, yoki qarama-qarshi tarzda, uning izidan borishda auditorga imko beruvchi 
hujjatlar va qaydlarni o`z ichiga oluvchi yaxshi rivojlantirilgan tranzaksiya izi 
bilan yashirin qo`llab-quvvatlovchi ma`lumotlarga manba 
• Nazoratchi yoki moliyaviy ishlar buyich direktor tomonidan qayta ko`rib 
chiqish 
Avtomatlashtirilgan va qo`lda bajariladigan Tranzaksiyalar nazoratlari 
Tranzaksiya nazoratlari qo`lda bajariladigan nazorat amallari, avtomatik 
tarzda bajariladigan nazorat amallari va har ikkisining kombinatsiyasini o`z ichiga 
oladi. Avtomatlashtirilgan moslashtirish va onlayn kiritilgan ma`lumotlarni 
tekshirish uchun nazoratni tahlil qilish avtomatlashtirilgan nazorat amalidan 
foydalanish namunasi bo`la oladi. Agar ma`lumotlar mos kelmasa yoki noto`gri 
formatda kiritilgan bo`lsa, kerakli to`g`irlashlar amalga oshirilishi uchun javob 
ko`rsatmalari beriladi. Ba`zi vaziyatlarda mana shu javob ko`rsatmalari va 
to`g`irlanishlar avtomatik ravishda sodir bo`ladi. Boshqa vaziyatlarda esa, qo`lda 
bajariladigan va avtomatlashtirilgan nazoratlar kombinatsiyasi mavjud bo`ladi, 
ya`ni tizim avtomatik ravishda ma`lumot almashinishdagi xatoni aniqlaydi, lekin 
ma`lumotni qayta uzatish uchun inson aqli kerak bo`ladi. Tranzaksiya nazoratlari, 
avtomatlashtirilgan bo`ladimi yoki qo`lda bajariladiganmi, ma`lumotni kiritish, 
ishlov berish va qayta yetkazishga aloqador xavf-xatarlarni kamaytiradi.