A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Moliyaviy hisobot bo'yicha ichki nazorat to'g'risida hisobot 
2002-yilgi Sarbanes Oksley Akti hukumat kompaniyalari menejmentidan 
korxonaning nazorat loyihasi va faoliyat samaradorligi to’grisida yillik hisobotni 
talab qiladi. AQSH Qimmatli Qog'ozlar va Birja Komissiyasi (QQBK-SEC) 
menejmentga moliyaviy hisobotlar ustidan olib boriladigan ichki nazorat 
samaradorligini baholashlariga ko’maklashish maqsadida yo’riqnomalar bilan 
ta’minlagan. QQBK yo'riqnomasi tegishli mezonlarga, masalan, TKHTQ, ichki 
nazorat samaradorligini baholashda benchmark sifatida foydalanishni talab qiladi. 
Ichki nazorat samaradorligini aniqlash beshta ichki nazorat elementlarining har 

---

179 
biri, ularning prinsipi mavjud va samarali faoliyat olib borayotgan bormayotganini 
baholashni talab qiladi. Elementlar baholashlarni amalga oshirishda birlashgan 
tizimning qismi sifatida qaralishi lozim. Menejmentning ichki nazoratni 
samaradorligining yillik baholashlari ommaga hisobot tarzida taqdim qilinadi. 
Elektron tranzaksiyalar izi 
O’tkazmalarni tasdiqlashning yagonaligi – misollar o’z ichiga kompyuter 
orqali yagona raqam belgilashni oladi. Yagona tasdiqlovchi ketma ketlikda 
belgilanishi mumkin yoki joylashuvni aniqlovchi va hudud ichidagi yagona 
raqamdan tarkib topishgan bo’lishi mumkin. Misol uchun, sotuv hisob-raqamlari 
kompyuter dasturi orqali ketma-ket raqamlab boriladi. 
Tranzaksiyalar vaqti va sanasi – bu kompyuter dasturi tomonidan avtomatik 
tarzda belgilanishi mumkin. 
 
Tranzaksiyalarga ma’sul shaxs – tizimga kirish tranzaksiyalarni qabul qilish 
va ruhsat berish bo’limini aniqlaydi. 
Tranzaksiya kelib chiqqan joy – tizimga kirish tranzaksiyalarningn 
manbaasini aniqlashga imkon beradi 
Tranzaksiyalarni detallari – bular kirish tizimida qayd etilgan bo’lishi lozim. 
Ayniqsa, odatda oddiy xujjatlar, jumladan, buyurtma berilgan miqdorlar, ta’minot 
buyurtmalari kabilarda topiladigan barcha detallar elektron iz sifatida qayd etilishi 
hamda saqlanishi mumkin. 
Boshqa tranzaksiyalar bilan o’zaro o’xshashlik – agar imkoni bo’lsa, barcha 
o’zaro o’xshash tranzaksiyalar qayd etilishi kerak. Misol uchun, agar o’zaro 
o’xshash to’lovlar maxsus hisob raqam bo’lsa, o’zaro o’xshashlikni to’ldiruvchi 
ma’lumotlar qayd etilishi lozim. 
Transaksiyalarning ruhsati va tasdig’i – agar tranzaksiya shu tranzaksiyani 
kiritgan shaxsdan boshqa bo’limning ruhsatini talab qilsa, tegishli elektron ruhsat 
qayd etilishi lozim. 
Menejment hisoboti Ford Motor kompaniyasi misolida ko’rsatilgan. 
Shuni ta’kidlash joizki, bosh rahbar va moliyaviy rahbarni o’z ichiga oluvchi 
menejment ichki nazoratni baholashda ham qatnashgan hamda rahbarlik qilgan. 
Bundan tashqari, ular 2011-yil 31-dekabr holatiga moliyaviy hisobot ustidan olib 
boriladigan ichki nazorat samarali bo’lganini xulosa qilishgan. Menejment 
hisobotining muhim jihatlari ko'rib chiqiladi. Menejmentning hisoboti: 

---

180 

Boshqarish ichki nazorat uchun mas'ul ekanligi to’grisida bayonot 
beradi 

Ichki nazoratga izohni o’z ichiga oladi 

Ichki nazorat cheklovlarini muhokama qiladi 

Ichki nazoratni baholashda foydalanilgan kriteriyalarni (TKHTQ) 
aniqlaydi. 

Ichki nazoratning samaradorligi haqida biror vaqt oralig’ida (yil 
yakuni) xulosa beradi 

Kompaniyaning tashqi auditorlari tomonidan taqdim etilgan ichki 
nazorat bo'yicha hisobotni ta’kidlab o’tadi 
Shuni ham ta’kidlash joizki, Fordning tashqi auditorlari Fordning ichki 
nazoratini auditdan o’tkazganlar. Faqatgina yirik jamoatchilik firmalaridan 
o’zlarining ichki nazoratlari samaradorligi to’g’risida tashqi auditorlik xulosasi 
bo’lishini talab qiladi. Biroq, kichikroq jamoat kampaniyalaridagi menejment hali 
ham o’zlarining kompaniyalarining ichki nazorati samaradorligini baholashi va 
hisobot berishlari kerak.