A k a d e m I y a kriminalistik taktika

 
2-§. So‘roq qilishning ruhiy asoslari 
 
So‘roq qilish – bu ruhiy jihatdan juda murakkab tergov harakatidir. 
Ruhiyat  talablarini  bilish  tergovchiga  ayblanuvchining,  gumon 
qilinuvchining,  yolg‘on  ko‘rsatma  beruvchi  yoki  haqiqatni  yashirib 
yolg‘on  so‘zlayotgan  guvohning  xatti-harakatlarining  mag‘zini  chaqish 
imkonini  beradi.  So‘roq  qilinuvchi  qanday  sabablarga  ko‘ra  haqiqatni 
oshkor  qilmasligini  ko‘rsatuvchi  omillarni  bartaraf  etishga 
ko‘maklashadi,  unga  oqilona  xatti-harakat  qilish  yo‘llarini  ko‘rsatib, 
taktik  qoidalarning  qonun  va  ilm-fan  talablariga  to‘g‘ri  bo‘lgan  so‘roq 
qilishning asoslangan usullarini tanlashga yordam beradi. 
So‘roqni  ruhiy  muloqotning  maxsus  shaklida  tavsif  etadigan 
bo‘lsak,  uni  ko‘rsatuvlarning  vujudga  kelishi,  so‘roq  qilinuvchi  bilan 
ruhiy  aloqa  bog‘lash,  ruhiy  ta’sir  etishning  mumkinligi  va  chegaralari 
kabi bir necha tomonlarga ajratishimiz kerak bo‘ladi.  
Ko‘rsatuvlarning shakllanishi. Ko‘rsatuvlarning shakllanishi uchta 
bosqichni  qamrab  oladi:  qabul  qilish,  eslab  qolish  va  eslab  qolganni 
qaytadan  tasavvur  etish.  Ko‘rsatuvlarning  shakllanishi  tashqi  muhitni 
qabul  qilishning  oddiy  shaklidan  boshlanadi.  Ongda  buyumlar  va 
hodisalarning  ayrim  xususiyatlari  in’ikosiga  asosan  taassurotlarning 
yig‘indisi  vujudga  kelib  predmetni  qisman  yoki  to‘liq  ravishda  qabul 
qilish  holati  shakllanadi.  Shu  bilan  birga  ko‘rsatuvlarning  to‘g‘riligiga 
subyektiv va obyektiv omillar ta’sir etadi. Subyektiv omillar odamning 
voqelikni to‘g‘ri qabul qilish qobiliyatiga (masalan, uning sezish organ-
larining holatiga, ruhiy xastalikka ega bo‘lishiga, xayolparastlikka beril-
ganiga) bog‘liqdir. Obyektiv omillar esa taassurotni to‘g‘ri qabul etilishi-
ga  ta’sir  qiluvchi  omillarga  (qabul  qilish  sharoitlari,  ob-havo  vaziyati, 
yorug‘lik  holati,  kuzatishning  davomiyligi,  so‘roq  qilish  sharoitlari)  va 
uning  taktik  jihatdan  amalga  oshirilishi,  ruhiy  aloqaning  bog‘lanishi, 
savollarni oqilona va to‘g‘ri berilishi va hokazoga bog‘liq bo‘ladi.  
Shu  bilan  birga  shaxsning  ayrim  jismoniy  kamchiligi  uni  so‘roq 
qilishdan ozod etmaydi. Masalan, ko‘rlarda ovoz va hid bilish, karlarda 
ko‘z  bilan  eslab  qolish  qobiliyati,  kar,  ko‘r,  va  soqovlarda  esa  tana 
sezgirligi yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Shu xususiyatlarga tayanib ulardan 
ish bo‘yicha muhim axborotni olish mumkin. 

 
88 
Taassurotni subyektiv sharoitlariga odamning ruhiy holatini, uning 
diqqati nimaga yo‘naltirilganligini, ehtiyojlarini, manfaatlarini, taassurot 
paytini  qo‘shish  mumkin  (ayni  paytda  shart  hamdir).  Masalan,  odam 
ruhiy  ezilish  holatida  bo‘lsa,  uning  taassurotga  ega  bo‘lish  darajasi 
pasaygan  bo‘ladi  va  aksincha,  odamning  ruhiy  holati  ko‘tarinki  bo‘lsa, 
uning  taassurotlari  mustahkam  va  yaqqol  bo‘lishi  mumkin.  Shuning 
uchun so‘roq paytida odamning jinoyat hodisasini qanday ruhiy holatda 
qabul qilinganligini hisobga olish zarurdir.  
Taacsurot  diqqatning  yo‘nalishiga  bog‘liqdir.  Bilvosita  diqqatda 
odam o‘z oldiga u yoki bu hodisa to‘g‘risida to‘xtalib, uni eslab qolish 
xususida hech qanday vazifa qo‘ymaydi, bevosita diqqat (to‘ppa-to‘g‘ri 
yo‘naltirilgan  diqqat)  tashqi  sabablar,  obyektlarni  yaqqolligi  bilan, 
faktlarning taajjubligi va uni qabul qilish sharoitlari bilan belgilanadi. 
Taassurotning  sifatiga  uni  eslab  qolgan  shaxsning  mutaxassisligi 
ham  katta  ta’sir  ko‘rsatadi.  Masalan,  muhandis-quruvchini  voqeani  o‘z 
ko‘zi bilan ko‘rgan shaxs sifatida so‘roq qilganda, u qurilishda texnika 
xavfsizligini  buzish  holatlari  to‘g‘risida  to‘liq  va  voqealikka  to‘g‘ri 
ko‘rsatuvlar berishi mumkin. Tikuvchi kiyimning astarini, uning tikilishi 
uslubini  yaxshi  eslab  qoladi,  sartarosh  esa  odamning  sochlari  qanday 
shaklda bo‘lganligini to‘liq xotirlay oladi.  
Taassurotlarni qabul qilishda odamning temperamenti ham ta’sir etadi. 
U  odamning  xatti-harakatlariga  va  hodisani  eslab  qolishiga  bevosita  ta’sir 
qiladi.  Chunki  odamdagi  ruhiy  jarayonlar  temperament  orqali  yuzaga 
chiqadi.  Odamning  temperamentiga  qarab  tergovchi  uni  so‘roq  qilish 
me’yorini  belgilaydi,  ishga  astoydil  yordam  berishni  istagan  so‘roq 
qiluvchiga ko‘maklashish choralarini ko‘radi. 
Ba’zi  bir  hodisalar,  masalan,  yo‘l-transport  harakatlarining  buzilishi 
shunday  qisqa  vaqt  ichida  yuz  beradiki,  ularni  qabul  qilishda  ma’lum 
xatolarga  duch  kelish  mumkin.  Ular  ko‘z  xatoliklari,  obyektlarning  xusu-
siyatlari  va  qabul  qilish  sharoitlari  bilan  bog‘liq.  Masalan,  qora  rangli 
avtomashina bilan qizil rangli avtomashinani bir tezlikda kuzatuvchi shaxs 
uchun har birini alohida yurgizib, ma’lum masofani o‘tish bo‘yicha ekspe-
rement qilganimizda, kuzatuvchi ularning tezligi bir xil bo‘lsa-da qizil rangli 
avtomashinaning katta bo‘lganligini ma’lum qildi. Buning sababi rangda. 
Ayrim  jinoyat  ishlari  bo‘yicha  mast  holatdagi  guvohlarni  so‘roq 
qilishga to‘g‘ri keladi. Bunda ularning ko‘rsatuvlari havoyi bo‘lib, voqea 
tafsilotlari  yaxshi  esda  qolmagan,  ketma-ketligi  buzilgan,  voqelikdan 
ajralgan  hamda  u  bilan  to‘g‘ri  bo‘lmaydi.  Eng  ma’qul  hollarda  esa 
noto‘liq ko‘rsatuvlarga duch kelamiz. 

 
89 
Vaqt  o‘tishi  bilan  eslab  qolingan  hodisa  to‘g‘risidagi  axborotning 
hajmi  yemirilib  boradi  va  umuman  esdan  chiqib  ketishi  mumkin. 
Shuning  uchun  odamning  esida  tegishli  hodisaning  yaxshi  saqlanib 
qolishi  uning  taassurot  kuchiga  bog‘liq.  Ahamiyatga  ega  bo‘lmagan 
faktlar butunlay odamning esida qolmaydi va vaqt o‘tishi bilan unutiladi. 
Bunga sabab, odamning hayotida bo‘lgan voqealarni tanlab, ularni diqqat 
bilan  eslab  qolishidir.  Bundan  tashqari,  yodlash  va  esdan  chiqarish 
jarayonlari  ham  bu  sabab  bilan  bog‘langan.  Yaxshi  eslab  qolinadigan 
narsalar odamning ruhiyatiga zid yoki mutanosib narsalardir. 
Yodlash qayta tasavvur qilish bilan bog‘liq. Qayta tasavvur etish bu 
odamning esida qolgan axborotni qabul qilish va eslab qolish qobiliyati, 
uning ruhiy holati, savodi borligi va ma’lumotga egaligi, shaxsiy ta’rifi, 
temperamenti,  xayolparastligi,  ta’sirchanligi  xususiyatlari  bilan  bog‘liq 
bo‘lib, so‘roq qanday sharoitda o‘tkazilganligi va uning taktikasi in’ikos 
hisoblanadi. 
Hodisa,  uning  fikriy  obrazi  va  og‘zaki  tavsifi  o‘zaro  bir-biri  bilan 
teng emas. Odam voqeaning o‘zini emas, balki uning fikriy obrazini qayta 
ongidan  o‘tkazib,  esda  qolgan  axborotni  tavsif  etadi  va  bu  axborot 
voqealikda  bo‘lgan  hodisa  bilan  mutanosib  kelmasligi  mumkin.  Shuning 
uchun aynan yakka bir hodisani kuzatgan odamlar uni o‘ziga xos qilib tav-
sif  etadilar.  Odam  ko‘proq  darajada  eslab  qolsa  ham  eslab  qolgan  axbo-
rotdan  uning  ma’lum  qisminigina  tavsif  etishi  mumkin.  Shuning  uchun 
so‘roq  paytida  jinoyatchi  to‘g‘risida  guvoh  yoki  jabrlanuvchidan  olingan 
ko‘rsatuvlardan kelib chiqqan axborot hajmi bilan mutanosib bo‘lmaydi.  
So‘roq  qilinuvchi  bilan  ruhiy  aloqa  bog‘lashning  mohiyati, 
ahamiyati va yo‘llari. Tergov amaliyotida ruhiy aloqa bog‘lash deganda, 
jinoyat-protsessida  ishtirok  etuvchilarning  tergovchi  bilan  ruhiy 
tomondan sog‘lom, muvozanatga ega bo‘lgan munosabatga kirishishlari 
tushuniladi. Ushbu munosabatlar tergov qilinayotgan jinoyatga nisbatan 
haqiqatga to‘g‘ri, to‘liq va asosli ko‘rsatuvlar olishni ta’minlaydi. 
Ruhiy  aloqa  so‘roq  paytida  tergovchiga  bog‘liq.  U  so‘roq 
taktikasini  to‘g‘ri  yo‘lga  qo‘yib,  so‘roq  qilinuvchining  shaxsini,  o‘ziga 
xos  xususiyatlarini,  shuningdek,  jinoyat  ishi  materiallarini  yaxshilab 
o‘rganadi  va  tahlil  qilib,  o‘z  maqsadiga  ko‘ra  bu  tergov  harakatini 
o‘tkazadi.  Bunday  muloqotda  tergovchi  hech  qanday  ziddiyatga  o‘rin 
qoldirmasligi,  o‘rtadagi  ruhiy  kuchlanishni  yo‘q  qilib,  so‘roq  qilish 
uchun ma’qul tergov sharoitini yaratishi lozim. 
Agarda  tergovchi  so‘roq  qilinuvchi  shaxsning  ishonchiga  kirib 
so‘roq  qilish  uchun  maqsadga  muvofiq  sharoitlar  tayyorlamasdan,  o‘z 

 
90 
harakatlarini  jadallik  bilan  boshlasa,  ruhiy  aloqa  bog‘lash  mush-
kullashadi.  Shunga  ko‘ra,  tergovchi  so‘roq  paytida  olingan  axborotni 
doimiy  ravishda  jinoyat  ishi  bo‘yicha  mavjud  bo‘lgan  axborot  bilan 
solishtirib  turishi  lozim,  chunki  bu  uslub  so‘roq  qilinuvchining  bergan 
ko‘rsatuvlarini nazorat ostida bo‘lishini ta’minlaydi. 
So‘roqning  har  qanday  bosqichida  ruhiy  aloqa  bog‘lash  va  uni 
saqlab turish uchun o‘ziga xos uslublar mavjud. So‘roqning boshlang‘ich 
qismida  so‘roq  qilinuvchi  o‘zi  to‘g‘risidagi  demografik  ma’lumotlarni, 
o‘zining hayot yo‘li to‘g‘risida aytib berganda, u bilan ruhiy aloqa bog‘-
lashga intilib, uning dunyoqarashlari va manfaatlari to‘g‘risida ma’lumot 
olish zarur. Ayni shu paytda so‘roq qilinuvchining ijobiy tomonlariga va 
uni  ijobiy  ta’riflovchi  holatlarga  katta  ahamiyat  berilishi  kerak. 
Tergovchi bu bosqichda o‘zining xatti-harakatlari yo‘nalishini belgilaydi. 
Keyingi  bosqichlarda  ruhiy  aloqa  mustahkamlanadi  va  tobora 
rivojlanib  boradi.  Bunday  aloqa  so‘roq  qilinuvchi  oldida  savollarni 
qo‘yish, unga dalillarni taqdim etish, bergan ko‘rsatuvlarni ish bo‘yicha 
mavjud bo‘lgan axborotga solishtirish bilangina cheklanib qolmay, balki 
so‘roq  qilinuvchining  diqqat-e’tiborini  faollashtirish,  haqiqatga  xizmat 
qilayotganini  ta’kidlash  va  ish  bo‘yicha  vujudga  kelgan  holatni 
birgalikda yechishda yordam berish bilan ta’riflanadi. 
So‘roq  qilinuvchi  bilan  ruhiy  aloqa  bog‘lashda  ushbu  shaxsning 
jinoyat-protsessida qanday o‘rin egallashiga qarab tegishli usul tanlanadi. 
Gumon  qilinuvchi  va  ayblanuvchini  so‘roq  qilish  jabrlanuvchi  va 
astoydil  to‘g‘ri  ko‘rsatuv  beruvchi  guvohlarni  so‘roq  qilishdan  farq 
qiladi va tergovchidan yanada ko‘proq aql ishlatishni va irodaga tayanib 
gumon  qilinuvchi  va  ayblanuvchini  fosh  qilishni  taqozo  etadi.  Bu  esa 
ma’lum  qiyinchiliklar  tug‘diradi,  chunki  ularning  ruhiy  holati 
tergovchining manfaatlariga qarama-qarshi bo‘ladi.  
 
3-§. So‘roq qilishning taktik va mantiqiy asoslari  
 
So‘roq qilish taktik usullarining tuzilishi. So‘roq qilish taktikasi – bu 
jinoyat ishining xususiyatlari, so‘roq qilinuvchining shaxsi va so‘roq qilish 
sharoitlari bilan mutanosib bo‘lgan eng omilkor usullar yig‘indisi. So‘roq 
qilish taktikasining maqsadi so‘roq qilinuvchidan voqelikda bo‘lgan hodisa 
haqida  obyektiv  va  to‘liq  ko‘rsatuvlar  olishdan  iborat.  So‘roqda 
qo‘llaniladigan taktik usullarni har xil asoslarga ko‘ra tasniflash mumkin. 
Avvalambor,  tegishli  taktik  usullarning  JPKda  ko‘rsatilganligi  yoki 
ko‘rsatilmaganligi bo‘yicha tasnif etish maqsadga muvofiqdir. 

 
91 
Jinoyat-protsessual  tartibiga  rioya  qilgan  holda  yakka  bir  jinoyat 
ishi  bo‘yicha  chaqirilgan  guvohlar  alohida  so‘roq  qilinadi  va  har  bir 
guvoh o‘z ko‘rsatuvlarini boshqa guvohning ishtirokisiz bayon qiladi. Bu 
qonun  talabi.  Demak,  bu  taktik  usul  bevosita  qonunda  aks  ettirilgan. 
Shuning uchun tergovchi bu talabga to‘la-to‘kis rioya qilishi lozim.  
Ba’zi  bir  usullar  tergov  qilish  joyiga  qaratilgan.  JPKning  96-
moddasida  quyidagi  talab  qayd  etilgan:  tergovchi  dastlabki  tergov 
o‘tkaziladigan joyda yoki so‘roq qilinuvchi qayerda bo‘lsa, o‘sha joyda 
so‘roq qiladi. 
Jinoyat-protsessual  kodeksda  shunday  talablar  borki,  ular  ter-
govchiga u yoki bu harakatlarni amalga oshirishni ta’kidlaydi. Masalan, 
tergovchi  so‘roq  qilinuvchiga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  javobi  ma’lum  bo‘lgan 
savollarni  (yo‘naltiruvchi  savollar)  berishga  haqli  emas  va  bunday 
harakatlar man etiladi. Bunday qonunlarning talabi kriminalistik taktika 
uchun aynan so‘roq qilish taktikasiga asos bo‘ladi. 
Ikkinchi  guruhni  jinoyat-protsessual  kodeksda  ko‘rsatilmagan 
taktik usullar tashkil etadi. Biroq ular so‘roq qilishda muayyan vaziyatni 
yechishda  ishlatiladi.  Shunga  asosan  quyidagi  belgilarga,  ya’ni  taktik 
usulning  hajmi,  uni  yo‘naltirish  ta’siri,  so‘roq  qilinuvchining  shaxsiga 
qarab usullarni tasniflash mumkin. 
Harakat qilish hajmiga ko‘ra taktik usullarni umumiy va maxsusga 
ajratish  mumkin.  Umumiy  taktik  usullar  har  qanday  so‘roqqa  doir 
bo‘ladi.  Maxsus  taktik  usullar  esa  muayyan  shaxsga  nisbatan  yoki 
maxsus  holatga  doir  qo‘llaniladi.  So‘roqning  umumiy  usullari  qatoriga 
taktik  kombinatsiyalarni  kiritish  mumkin,  chunki  ular  ma’lum  holatni 
yaratishga  yo‘naltirilgan  bo‘lib,  so‘roq  qilinuvchi  tomonidan  baho 
berilishi  to‘g‘ri  bo‘lgan  qarorga  olib  kelishni  maqsad  qilib  qo‘yadi. 
Taktik  kombinatsiyani  amalga  oshirganda  tergovchi  aniq  bo‘lgan 
axborotni u yoki bu tarzda qo‘llashi natijasida so‘roq qilinuvchi tergov-
chining  ish  bo‘yicha  voqea  to‘g‘risida  va  dalillarga  egaligi  to‘g‘risida 
to‘la axborotga ega ekanligini yoki ega bo‘lmaganligini bilmagan holda 
mushkul holatga tushib qoladi. Bunda o‘xshash jinoyatlarning mavzulari 
to‘g‘risida  gapirib  berish  yo‘li  bilan  maqsadga  yetish  mumkin.  Ammo 
bunday  usulning  nishonga  tegishi  uchun  tergovchi  tavsif  etiladigan 
axborotida uni dalil sifatida emas, balki ehtimol tutilgan holatga doir fikr 
sifatida  bayon  yetishi  lozim  (bu  fikr  aniq  dalillar  bilan  asoslangan 
bo‘lishi lozim). Natijada so‘roq qilinuvchi yolg‘on ko‘rsatuv beradi, ter-
govchi esa uni ishda bor bo‘lgan dalil bilan fosh qiladi va shunday qilib 

 
92 
so‘roq beruvchi shaxs yolg‘on ko‘rsatuv berishdan bosh tortib, voqelikka 
mos keluvchi ko‘rsatuvlarni bayon qiladi. 
Muayyan  taktik  usulni  tanlash  so‘roq  qilinuvchining  shaxsiga, 
so‘roq  predmetiga,  uning  holatiga  bog‘liq.  Masalan,  so‘roq  qilishga 
tayyorgarlik  bosqichida  ruhiy  aloqa  bog‘lashni  ta’minlovchi  taktik 
usullar tanlanadi. So‘roqning erkin so‘zlab berish bosqichida esa esdan 
chiqqan savollarni eslatish, ko‘rsatuvchilarni detallashtirish (maydalash-
tirish)  kabi  taktik  usullar  ishlatiladi.  Savollar  berish  bosqichida  taktik 
usullar  holatni  ziddiyatli  yoki  ziddiyatsiz  bo‘lishiga  qarab  ishlatiladi. 
Agar  so‘roq  ziddiyatsiz  holatda  o‘tadigan  bo‘lsa,  taktik  usullar  yangi 
dalillarni aniqlashga va so‘roq qilinuvchining yordam berishiga yo‘nal-
tirilgan bo‘ladi. 
Agar  so‘roq  ziddiyatli  ta’rifga  ega  bo‘lsa,  tergovchining  qanday 
isbot-dalillarga  ega  ekanligiga  ko‘ra,  taktik  usullar  uchta  variantga 
bo‘linishi va quyidagi tasnifda ifodalanishi mumkin: 
1) agar tergovchida so‘roq qilinuvchini to‘la fosh qiluvchi dalillar 
bo‘lsa; 
2)  agar  tergovchida  so‘roq  qilinuvchini  to‘la  fosh  qilish  uchun 
yetarli dalillar bo‘lmasa; 
3) agar tergovchida bilvosita ma’lumotlarga ko‘ra gumon bo‘lsa. 
Birinchi  variantga  ko‘ra  ketma-ketlik  bo‘yicha  taqdim  etish  usuli 
qo‘llanilishi  mumkin  va  bu  usul  har  bir  vaziyat  uchun  o‘ziga  xosdir 
(avvalo hajmi kichik dalillar ko‘rsatiladi va asta-sekin keyingi dalilning 
isbot  kuchi  hajmi  ortib  boradi  hamda  so‘roq  qilinuvchida  ish  bo‘yicha 
barcha  holatlarni  tergovchi  yaxshi  aniqlaganligi  va  yolg‘on  ko‘rsatma 
bersa,  fosh  bo‘lishi  to‘g‘risida  fikr  tug‘ilib,  u  voqelikka  mos  bo‘lgan 
to‘g‘ri ko‘rsatuv beradi). Agar ikkinchi variant bo‘lsa, ya’ni dalillar haj-
mi yetarli bo‘lmasa, tergovchi o‘zini umuman hech qanday dalillarga ega 
bo‘lmagan  shaxs  sifatida  ko‘rsatadi  va  so‘roq  qilinuvchiga  «ishonib», 
undan  voqea  to‘g‘risida  ishda  ma’lum  bo‘lgan  fakt  bo‘yicha  savol 
beradi.  Yolg‘on  ko‘rsatuv  berishga  tayyor  turgan  shaxs  tergovchining 
ishonchini suiiste’mol qilib, yolg‘on gapiradi va natijada tergovchida bor 
bo‘lgan dalillar bilan fosh etiladi. Bunday vaziyatlarda boshqacha taktik 
usulni,  masalan,  qayta  so‘roq  qilish  usulini  xam  qo‘llash  mumkin.  Bir 
necha marotaba ishlatilgan bu usul so‘roq qilinuvchining sabr-bardoshini 
to‘ldiradi va natijada u haqiqatni so‘zlashga ahd qilib, voqelikka to‘g‘ri 
keladigan  ko‘rsatuvlarni  beradi.  Qayta  so‘roq  paytida  tergovchi  yanada 
ko‘proq daliliy ashyolarga ega bo‘lishi lozim. 

 
93 
So‘roq  paytida  mantiqiy  qonunlarga  tegishli  taktik  usullar  ishla-
tiladi.  Ularning  asosida  tahlil,  sintez,  taqqoslash,  umumlashtirish, 
analogiya  kabi  tushunchalar  yotadi.  Bu  o‘rinda  birinchi  talab  voqeani 
ketma-ketlik  asosida  bosqichma-bosqich  aniqlashdan  iborat  bo‘ladi. 
Shuning  uchun  isbotlanishi  lozim  bo‘lgan  holatlarni  aniqlash 
pog‘onama-pog‘ona  olib  borilishi  kerak.  Bunda  isbot-dalillarni  taqdim 
etish  ham,  guvoh  va  ayblanuvchilarni  so‘roq  qilish  ketma-ketligi  ham, 
nihoyat,  tergovchi  tomonidan  ko‘rsatuvlarni  baholash  ham  ma’lum 
mantiqiy  ketma-ketlik  asosida  o‘tkazilishi  lozim.  So‘roqning  erkin 
so‘zlab  berish  bosqichida  so‘roq  qiluvchiga  voqeani  qanday  mantiqiy 
ketma-ketlik  asosida  kuzatilganligini  gapirib  berish  tavsiya  etiladi. 
Shuning  uchun  bu  bosqichda  unga  har  qanday  savollarni  berish 
nojoizdir, chunki so‘roq boshida tergovchi gumon qilinuvchining qanday 
axborotga ega ekanligi to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lmayadi. Bundan 
tashqari,  tergovchining  bergan  savollariga  qaraganda,  so‘roq  qilinuvchi 
undan  ko‘proq  axborotga  ega  bo‘lishi  mumkin.  Bu  o‘rinda  tergovchi 
juda qimmatbaho axborotlarni olishga erishadi. So‘roq qilinuvchi faktlar-
ni  ma’lum  mantiqiy  ketma-ketlik  asosida  gapirib  berganda,  u  ko‘zga 
ilinar-ilinmas faktlarni ham eslab, ish bo‘yicha muhim bo‘lgan faktlarni 
oydinlashtirishi mumkin. 
Agar  so‘roq  davomida  tergovchi  so‘roq  qilinuvchi  tomonidan 
ayrim voqeaning xossalari, qismlari esdan chiqib qolganini payqasa, bu 
faktlar  yodga  olinishi  uchun  uning  eslash  qobiliyatini  faollashtirishi 
lozim. Bunda esa quyidagilar yordam beradi: 
1) 
xilma-xil  jihatlarda  so‘roq  qilish.  Bunda  dastlab  so‘roq 
qilinuvchidan  uni  qiziqtirgan  hodisa  to‘g‘risida  gapirib  berish  iltimos 
qilinadi.  Shundan  so‘ng  bergan  ko‘rsatuvlarini  o‘sha  ketma-ketlikda 
yana  qaytarish  yoki  hodisaning  qoq  o‘rtasidan  yoxud  oxirini  batafsil 
gapirib  berish  yoki  voqeaning  ayrim  fragmentlarini  (ko‘rinishlarini) 
yoddan so‘zlab berish so‘raladi. Har xil voqeaning bosqichlaridan so‘roq 
qilish  so‘roq  qilinuvchida  voqeaga  doir  ayrim  ma’lum  bo‘lmagan 
faktlarning  ayon  bo‘lishi  va  dastlabki  so‘zlangan  voqeaning 
aniqlashtirilishiga olib keladi; 
2)  hodisadan  avval  bo‘lgan  faktlar  to‘g‘risida  so‘roq  qilish. 
So‘roq  qilinuvchidan  hodisa  sodir  bo‘lgan  vaqtda  muvoziy  ravishda 
bo‘lib  o‘tgan  boshqa  harakatlar  to‘g‘risida  (agarda  ular  hodisa  joyiga 
tutash bo‘lsa) gapirib berish talab qilinadi. Bu yerda bog‘lanish fikrlari, 
ya’ni  o‘xshashlik  bog‘lanishi  (qandaydir  o‘xshash  faktni  eslash, 
tergovchini  qiziqtirgan  faktning  yodga  olinishiga  ko‘maklashadi)  katta 

 
94 
rol o‘ynaydi. Muvoziylik bog‘lanishida predmetlar va hodisalar orasida 
vaqt  va  makon  munosabatlari  aniqlanadi.  Sabab-oqibat  bog‘lanishlari 
(faktlar  va  predmetlar  sababining  oqibati  sifatida  yodga  olinadi  yoki 
aksincha, oqibatga ko‘ra unga olib kelgan sabablar esga tushiriladi; 
3)  hodisa  bilan  bevosita  yoki  bilvosita  aloqador  bo‘lgan  dalil-
larni  taqdim  etish.  Yodga  olish  fikran  bog‘lanishlardan  tashqari  ko‘z 
bilan eslab qolingan va xotirani faollashtiruvchi tasavvurlarga tayanadi. 
So‘roq  qilinuvchi  predmetni  tanib  olib,  agar  uni  jinoyat  sodir  etilish 
paytida ko‘rgan bo‘lsa, uning jinoyat bilan hamda voqea bilan aloqador 
detallarini yodga olishi mumkin;  
4)  hodisa  joyida  so‘roq  qilish.  So‘roq  qilinuvchi  esda  bo‘lgan 
holatlarni to‘laroq yodga olishi va ularni qayta xotirdan o‘tkazishi uchun 
ko‘rsatuvlarni joyida tekshirish paytida, voqea joyida so‘roq qilinadi; 
5)  yuzlashtirish.  Buni  o‘tkazishda  so‘roq  qilinuvchi  tegishli 
jarayonda ishtirok etuvchi shaxsga aloqador bo‘lgan tegishli hodisalarni 
yodga olishi mumkin; 
6)  so‘roq  qilinuvchini  boshqa  shaxslar  bergan  ko‘rsatuvlar 
bilan tanishtirish. Bu yerda quyidagi tartibga rioya qilish zarur bo‘ladi. 
So‘roq qilinuvchiga barcha ko‘rsatuvlarni ko‘rsatish maqsadga muvofiq 
emas. Unga tegishli voqeani yodga olishi uchun ko‘rsatuvning bir qismi 
o‘qib  beriladi.  Aynan  ushbu  qism  uning  yodidagi  voqeaning  qanday 
bo‘lganligini eslatishga qaratilgan bo‘ladi. 
Shunday  maqsadlarda  so‘roq  qilinuvchining  avval  bergan 
ko‘rsatuvlari ham o‘qib eshittiriladi. Ammo bu usulni ishlatish har doim 
maqsadga muvofiq bo‘lavermaydi, chunki bu o‘ziga xos «savolga javob 
berish»ga aylanadi. Agar so‘roq qilinuvchi oldin bergan ko‘rsatuvlariga 
qarama-qarshi ko‘rsatuv bersa, bu usul tergovchi tomonidan ishlatiladi. 
So‘roq jarayonida taktik usullar ishlatilganda ular mantiqqa to‘g‘ri, bir-
biri bilan bog‘langan, yagona bir maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Bu 
talab shunga asoslanganki, ajratib tashlangan faktlar kutilgan maqsadga olib 
kelmaydi. Agar faktlarni mantiqiy ravishda va ketma-ketlikda ishlatilsa va 
ularning  barchasi  so‘roq  qilinuvchiga  katta  ta’sir  ko‘rsatishi  bo‘yicha 
tekshirilgan dalillar bo‘lsa, u holda mantiqiy usulni qo‘llab, so‘roq qilinuv-
chini to‘g‘ri ko‘rsatuv berishga undash lozim. Shuning uchun so‘roq qilinuv-
chining  qilgan  harakatlari  tahlil  etiladi,  sabab-oqibat  bog‘lanishlari  unga 
yaqqol  ko‘rsatiladi  va  bir  tizimga  keltirilib,  so‘roq  jarayonida  namoyon 
qilinadi. Natijada so‘roq qilinuvchining jinoyatni sodir qilganligi to‘g‘risida 
tergovchida hech qanday shubha qolmaydi.  
Agar  tergovchi  bevosita  dalillarga  ega  bo‘lmasa-da,  lekin  shubha 
uyg‘otadigan  ma’lumotlarga  ega  bo‘lsa,  so‘roq  taktikasi  murakkabroq 

 
95 
shaklda  o‘tkaziladi.  Shunday  hollarda  tergovchi  so‘roq  qilinadigan 
shaxsning voqea to‘g‘risida erkin ravishda bergan ko‘rsatuvlarini yozib 
oladi  va  har  tomonlama  tahlil  etib,  ularda  bor  bo‘lgan  ziddiyatlarni 
aniqlaydi  hamda  qayta  so‘roq  qiladi.  Biroq  keyingi  safar  uning  ketma-
ketligini o‘zgartiradi. 
Amaliyotda  shunday  holatlar  bo‘lganki,  tergovchilar  dalillarni 
ketma-ketligini  mantiqiy  talablarga  zid  holda  taqdim  etishi  oqibatida 
dalillar o‘zining kuchini yo‘qotib qo‘ygan.  
Masalan, bir do‘konda o‘g‘irlik sodir bo‘lgan. Jinoyatchi do‘konga 
kirib, avvalo oynani chiqargan va unda barmoq izlari qolgan. Aynan shu 
barmoq  izi  jinoyat  ishi  bo‘yicha  asosiy  dalil  sifatida  xizmat  qilgan. 
Tergovchi  gumon  qilinuvchini  so‘roq  qilishni,  taktikani  puxta 
o‘ylamasdan,  daktiloskopik  ekspertiza  bergan  xulosadan  boshlagan. 
Gumon  qilinuvchi  shu  xulosa  bilan  tanishib,  tergovchi  ushbu  ish 
bo‘yicha boshqa daliliy ashyolar bilan qurollanmaganligini payqagan va 
haqiqatdan  ham  oynakda  qoldirilgan  iz  o‘ziniki  ekanligi  to‘g‘risida 
ko‘rsatuv bergan. Chunki u bu faktni inkor qilmagan va bu iz qoldirish 
vaziyatini  ham  izohlab  bergan.  U  do‘konga  kirganini  va  bu  faktni 
sotuvchilar  ham  tasdiqlashi  to‘g‘risida  gapirgan.  Oynakda  o‘zi  iz 
qoldirganligini  bayon  qilib,  ko‘chada  nima  bo‘layotganligini  ko‘rish 
uchun oynakning oldiga kelib, iz qoldirganligini sabab qilib ko‘rsatgan. 
Natijada so‘roq qilish taktikasida maqsadga erishilmagan.  
So‘roqning  muvaffaqiyatli  bo‘lishi  uchun  savollarni  to‘g‘ri  berish 
va  to‘g‘ri  tuzish  katta  ahamiyatga  ega.  Shuning  uchun  yuqoridagi 
misolda  tergovchi  avvalo  gumon  qilinuvchining  jinoyat  kuni  qayerda 
bo‘lganligi,  nima  bilan  shug‘ullanganligi  to‘g‘risida  so‘roq  qilganda,  u 
jinoyat  joyida  iz  qoldirilganligiga  ishonib,  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  yolg‘on 
ko‘rsatuv  berishga  ahd  qilar  edi  va  tergovchiga  uydirma,  yolg‘on 
ko‘rsatuv  berib,  tilidan  tutilgan  bo‘lar  edi.  Shundan  so‘ng  tergovchi 
daktiloskopik  ekspertiza  xulosasini  bergach,  gumon  qilinuvchi  fosh 
qilingan bo‘lar edi. 
So‘roq jarayonida savol berish katta ahamiyatga ega: u so‘roq qi-
lish predmetiga yo‘nalgan bo‘ladi. Maqsad shaxs voqea to‘g‘risida erkin 
so‘zlayotganda  barcha  noto‘liq  joylarni  oydinlashtirish,  so‘roq  qi-
linuvchining ko‘rsatmalarini aniqlashtirish va tekshirishdan iborat. 
Javoblarning  to‘g‘riligi  va  to‘liqligi  savollarni  qanday  yo‘sinda 
qo‘yilishiga  bog‘liq.  Ular  ham  to‘liq  yoki  qisman  bo‘lishi  mumkin. 
Bundan tashqari, savollar voqeani yoki uning ayrim fragmentlarini to‘liq 
yoki  qisman  ochib  berishga  imkon  beruvchi,  bevosita  yoki  bilvosita 

 
96 
bo‘lishi  mumkin.  So‘roq  qilinuvchiga  shunday  savol  berish  lozimki, 
ushbu  savoldan  u  o‘zi  uchun  kamroq  axborotni  o‘zlashtirib  olsin  va 
tergovchida unga qarshi qanday axborot va isbot-dalillar borligini bilishi 
har  doim  muammoligicha  qolsin.  Shuningdek,  berilgan  savollar  unga 
oson  bo‘lgan  javobga  olib  kelmasin.  Axborotga  egalik  bo‘yicha 
ayblanuvchi  tergovchiga  nisbatan  ma’qulroq  holatda  bo‘ladi:  u  qilgan 
jinoyatining va faktlar mazmunini yaxshi biladi, teran anglaydi, tergov-
chi  esa  faqat  ish  bo‘yicha  to‘plangan  va  hajmi  hali  to‘liq  bo‘lmagan 
dalillarga tayanadi. Shuning uchun ayblanuvchini so‘roq qilganda unga 
berilgan  savollar  qaysi  yo‘nalish  bo‘yicha  ketayotganini  bildiradi, 
shuningdek, tergovchiga nima ayonligi ayblanuvchi uchun qiyin masala 
bo‘lib qolmaydi. 
Shunday  holatni  hisobga  olgan  holda  tergovchi  ayblanuvchiga 
«ishonish»  holatiga  kirib,  uydirma  bo‘lsa-da,  undan  ko‘proq 
ko‘rsatuvlarni  olishga  harakat  qilishi  lozim,  ya’ni  ayblanuvchi  qancha 
ko‘proq  yolg‘on  ko‘rsatuv  bersa,  shuncha  yaxshi:  keyinroq  uning 
ko‘rsatuvlarini fosh qilish juda oson bo‘ladi.  
Savol ma’lum mantiqiy xususiyatlarga ega bo‘lishi lozim. U pred-
metli, aniq, tushunarli, to‘g‘ri ifodalangan bo‘lishi kerak. Tegishli savol 
qanchalik  to‘g‘ri  berilgan  bo‘lsa,  javob  shunchalik  teran  bo‘ladi.  Agar 
tergovchi  bir  necha  holatlarni  aniqlashni  xohlasa  yoki  so‘roq 
qilinuvchidan muayyan holat to‘g‘risida so‘rasa, bu savol xususiy tarzda 
berilishi  ham  mumkin.  Odatda,  savol-javob  jarayoni  aynan  bir  javob 
bilan cheklanish holatiga olib kelmasligi zarur. 
So‘roq  mantiqiy  jihatdan  bir-biri  bilan  bog‘liq  va  ma’lum  ketma-
ketligi xronologik, mantiqiy yoki taktik bo‘lishi mumkin.  
Savol berish uchun qulay vaziyatni tanlash lozim. So‘roq qilinuvchi 
berilgan  savolni  boshqa  savollar  bilan  bog‘lanish  holatini  va  uning 
ahamiyatini  sezmasligi  kerak.  Aks  holda  so‘roq  qilinuvchi  tergovchi 
tomonidan  berilgan  savoldan  keyin  kelgusi  savolning  mag‘zini  tez 
chaqib, o‘zining manfaatlarida «himoya chizig‘ini» mustahkamlab oladi. 
Savollarning  mantiqiy  ketma-ketligi  asosiy  savoldan  keyin  uni 
to‘ldiruvchi, aniqlashtiruvchi va yodga tushirish uchun ko‘maklashuvchi 
savollarning  berilishini  ifodalaydi.  Agar  so‘roq  qilinuvchining 
ko‘rsatuvlarini  tekshirish  kerak  bo‘lsa,  unga  tekshiruvchi  savollar 
beriladi. Ketma-ketlikning variantlari quyidagicha bo‘lishi mumkin:  
1) 
umumiy  savollardan  xususiy  savollargacha,  deduksiya 
asosida.  So‘roq  boshida,  odatga  ko‘ra,  umumiy  savollar  beriladi. 
Masalan, gumon qilinuvchini so‘roq qilishda voqeaning barcha holatlari 

 
97 
tergovchi  uchun  noma’lum  bo‘ladi.  Shuni  e’tiborga  olib  unga  shunday 
savol  berish  lozimki,  so‘roq  qilinuvchi  tergovchida  qanday  dalillar 
borligini payqamasin. 
Bu variant o‘zini amaliyotda oqlagan va guvohlarni so‘roq qilishda 
ham ishlatiladi (agar tergovchi alohida topshiriq asosida so‘roq qilsa va 
hodisa  to‘g‘risida  qisqacha  ma’lumotga  ega  bo‘lsa).  Masalan, 
firibgarlikda ayblanayotgan shaxsning harakatlari  to‘g‘risida guvohlarni 
so‘roq  qilish  zarur  bo‘ldi  deylik.  Tergovchi  so‘roq  qilishdan  avval 
holatni  yaxshi  o‘ylaydi  (gap  shundan  iboratki,  jinoyatchi  ichki  ishlar 
xodimi  kiyimida  savdo  korxonalariga  kirib,  ularni  xaridorga  nisbatan 
qilgan  g‘ayriqonuniy  harakatlarini  fosh  etgan  va  ulardan  tegishli  pul 
mablag‘larini  olgan).  Shuning  uchun  tergovchi  jinoyatchining  bergan 
ko‘rsatuvlari asosida ko‘rsatuvlarni joyida tekshirish harakatini o‘tkazib, 
u  ko‘rsatgan  savdo  xodimlarini  guvoh  sifatida  so‘roqqa  chaqiradi. 
Guvohlar tergovchiga barcha narsa ayon bo‘lganini payqab, haqiqatdan 
ham aynan shu shaxs ularni ichki ishlar xodimi sifatida qo‘rqitib, ulardan 
pul  olganligi  to‘g‘risida  ko‘rsatuv  berishadi.  Ularning  ko‘rsatuvlarini 
fosh  qilish  uchun  tergovchi  jinoyatchi  bilan  yuzlashtirish  o‘tkazgandan 
keyin  voqealikka  to‘g‘ri  bo‘lgan  ko‘rsatuvlar  berishadi.  Shunday  qilib, 
savollarni  mantiqiy  ravishda  ketma-ketlik  asosida  berish  ko‘rsatuv 
beruvchining  holatiga  kirib,  uning  beradigan  javobiga  tayanib  ish 
ko‘rishni talab qiladi;  
2) 
avvalgi  faktlardan  keyingi  faktlarga  qarab  tergovni  qiziqtir-
gan asosiy  faktgacha so‘roq qilish.  Teskari  mantiqiy ketma-ketlik ham 
o‘rinlidir. Unga asosan, oldin oqibatning holatlari, keyin uning sabablari 
aniqlanadi.  Masalan,  so‘roq  qilinuvchidan  voqeaning  teskari  oqimi 
bo‘yicha javob berish tavsiya qilindi yoki unga nisbatan katta taassurot 
uyg‘otgan  narsani  tavsiflab  berish  taklif  etiladi.  Natijada,  so‘roq 
qilinuvchining  voqealikka  to‘g‘ri  bo‘lgan  ko‘rsatuvlar  berganligi  ayon 
bo‘ladi; 
3) 
ahamiyatga loyiq bo‘lmagan hodisa va juz’iy hollardan aniq-
langan  asosiy  va  ish  bo‘yicha  katta  ahamiyatga  ega  faktlargacha 
savollarni  berish.  Ba’zi  bir  hollarda  so‘roq  paytida  savollar  orasidagi 
mantiqiy bog‘lanish ko‘zga ko‘rinmaydi va ularni savollar hech qanday 
ketma-ketliksiz  berilgan  deb  qayd  qilinadi.  Lekin  yaqqol  ko‘zga 
tushmaydigan  mantiqiy  bog‘lanish  o‘ziga  xos  mantiqni  shakllantiradi, 
chunki asosiy maqsad savollarni mantiqiy bir-biriga bog‘lanishini so‘roq 
qilinuvchi shaxs payqamasligi kerak. 

 
98