A k a d e m I y a kriminalistik taktika

O‘ZBEKISTON  RESPUBLIKASI ICHKI  ISHLAR  VAZIRLIGI 
 
A K A D E M I Y A 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
KRIMINALISTIK TAKTIKA 
 
O‘zbekiston Respublikasi IIV tomonidan Vazirlik oliy ta’lim  
muassasalari uchun darslik sifatida ruxsat etilgan 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Toshkent – 2013

O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasining 
Tahririyat-noshirlik hay’atida ma’qullangan 
 
 
M u a l l i f l a r   j a m o a s i :  
 
T.B. Mamatkulov, Sh.T. Djumanov, U.T. Turgunov, A.A. Tadjiyev, 
D.R. To‘rayeva, O.D. Allanazarov, N. Toshtemirov
 
 
 
T a q r i z c h i l a r :  
 
O‘zbekiston Respublikasi IIV Tergov bosh boshqarmasi  boshqarma boshlig‘i mayor 
Y.A. Abdulhaqov;  O‘zbekiston  Respublikasi  IIV  Ekspert-kriminalistika  markazi 
boshlig‘i,  polkovnik  G.F. Nikishin;  Toshkent  shahar  IIBB  Tergov  boshqarmasi 
boshlig‘ining  birinchi  o‘rinbosari,  yuridik  fanlar  nomzodi  A.Sh. Umarxanov; 
Toshkent Davlat yuridik institutining kriminalistika kafedrasi mudiri, yuridik fanlar 
nomzodi  I.R. Astanov; yuridik fanlar nomzodi, dotsent  D.M. Mirazov 
 
 
 
 
 
 
 
 
 К-82
 
Kriminalistik  taktika:  Darslik  /  T.B. Mamatkulov, 
Sh.T. Djumanov,  U.T. Turgunov  va  boshq.  –  T.:  O‘zbekiston 
Respublikasi IIV Akademiyasi, 2013. – 200 b .
 
 
Darslikda «kriminalistik taktika» tushunchasi, tizimi, uning jinoyatlarni ochish 
va  tergov  qilishdagi  o‘rni,  ahamiyati,  tergov  tusmollari,  tergov  vaziyatlari,  taktik 
yechimlari  kabi  masalalar  batafsil  yoritilgan,  O‘zbekiston  Respublikasi  jinoyat 
protsessual  kodeksi  va  tegishli  me’yoriy-huquqiy  hujjatlar  asosida  har  bir  tergov 
harakati alohida ta’riflanib, ularni o‘tkazishning eng samarali usullari tavsiya etilgan.  
 IIV  Akademiyasining  Oliy  akademik  kurslari  va  kunduzgi  ta’lim  tinglov-
chilari hamda ichki ishlar idoralarining amaliyotchi xodimlariga mo‘ljallangan
.
 
BBК 67.99 (5U) 94ya73 
 
 
 
 

 
3 
 
 
 
© O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2013 

 
4 
 
 
 
KIRISH 
 
O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi  Senati  va  Qonunchilik 
palatasining  qo‘shma  majlisida  Prezidentimiz  Islom  Karimov 
mamlakatimizning  ustuvor  rivojlanish  yo‘nalishlarini  belgilab, 
jumladan  shunday  dedi:  «Mamlakatimizni  demokratik  yangilashning 
bugungi  bosqichdagi  eng  muhim  yo‘nalishlaridan  biri  bu  –  qonun 
ustuvorligi  va  qonuniylikni  mustahkamlash,  shaxs  huquqi  va 
manfaatlarini  ishonchli  himoya  qilishga  qaratilgan  sud-huquq  tizimini 
izchil demokratlashtirish va liberallashtirishdan iboratdir. Bir so‘z bilan 
aytganda, yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada takomillashtirish 
va  aholining  huquqiy  ongi  va  madaniyatini  yuksaltirish  biz  uchun  hal 
qiluvchi vazifa bo‘lib qolmoqda»
1
. 
Demokratik  huquqiy  davlat  va  fuqarolik  jamiyati  barpo  etish 
yo‘nalishida  hayotdan  jinoyatchilikni  umuman  siqib  chiqarishning 
prinsipial  shartlaridan  biri  har  qanday  jinoyatni  tez  va  to‘liq  ochish 
hamda  sodir  etilgan  jinoiy  qilmish  uchun  aybdorga  nisbatan  qonunda 
belgilangan jazo choralarining muqarrarligini ta’minlashdir. 
Mazkur  darslik  kriminalistika  fanining  bir  bo‘limi  hisoblanadi. 
Mazmuni  esa  tergov,  tezkor-qidiruv  va  ekspertiza  faoliyatining 
zamonaviy  imkoniyatlarini  yoritib,  amaldagi  huquqshunoslik  o‘quv 
dasturlariga  to‘la  mos  ravishda  tayyorlangan.  Unda  kriminalistika 
nazariyasi  va  tergov  amaliyotida  keyingi  yillarda  yuz  bergan  muhim 
o‘zgarishlar,  kriminalistika  sohasidagi  yangi  ilmiy  vositalar,  uslubiy 
tavsiyalar ham hisobga olingan. 
Jinoyatlarni  tez  va  to‘liq  ochish  fuqarolarning  huquq  va  qonuniy 
manfaatlarini ta’minlash kafolati hisoblanadi. Aybdorlarni fosh etishda 
shaxslarning  manfaatlariga  putur  yetkazmaslik  va  huquqlarini  poymol 
qilmaslik mazkur faoliyatni amalga oshirishning asosiy shartlaridan biri 
hisoblanadi. 
Sodir qilingan jinoyatni tergov qilishda ishni qonuniy, asoslangan va 
adolatli  hal  qilish  uchun  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  holatlar  to‘g‘risidagi 
haqiqatni  aniqlash  maqsadida  dalillarni  to‘plash,  tekshirish  va  baholash 
                                                 
1
  Каримов  И.А.  Мамлакатимизда  демократик  ислоҳотларни  янада  чуқурлаш-
тириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. – Т., 2010. – Б.11.  

 
5 
zarur. Jinoyat ishlarini tergov qilishda har qanday holat qat’iy belgilangan 
tartibda to‘plangan, tekshirilgan va baholangan isbot qilish vositalari bilan 
asoslantiriladi.  Ushbu  dalillarni  to‘plash  uchun  esa  tegishli  tergov 
harakatlari  amalga  oshiriladi.  Kriminalistik  taktikada  ushbu  tergov 
harakatlarining  qanday  tartibda  amalga  oshirilish  masalalari  ko‘rib 
chiqiladi. Tergov harakatlari jinoyat ishini ochish yo‘llarinigina o‘z ichiga 
olmay,  balki  jinoyatni  ochishda  rioya  qilinishi  kerak  bo‘lgan  qat’iy 
qoidalarni ham qamrab oladi. 
Darslikni  tayyorlashda  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti 
asarlaridan,  ichki  ishlar  idoralari  tergov  xizmatlari  tizimida  olib 
borilayotgan islohotlar natijasida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi 
davlat  boshqaruv  organlarining  me’yoriy-huquqiy  hujjatlaridan  hamda 
shu sohaga tegishli ilmiy adabiyotlardan keng foydalanilgan. 
Mualliflar  jamoasi  mazkur  darslikni  zamon  talablari  darajasida 
tayyorlashda  o‘z  yordamini  ayamagan  O‘zbekiston  Respublikasi  IIV 
ShTBIX va Tergov bosh boshqarmasi rahbariyatiga minnatdorchik bildi-
radilar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
6 
 
 
 
I bob. «KRIMINALISTIK TAKTIKA» TUSHUNCHASI, 
 TIZIMI VA AHAMIYATI 
 
1-§. «Kriminalistik taktika» tushunchasi 
 
Kriminalistik  taktika  –  bu  kriminalistika  fanining  alohida  bo‘limi 
bo‘lib,  dastlabki  va  sud  tergovini  o‘tkazish  yuzasidan  ilmiy  qoidalarga 
asoslangan  holda  ishni  tashkil  etish  va  rejalashtirish,  shu  bilan  birga 
alohida  tergov  harakatlarini  o‘tkazish  usullari,  jinoyatni  sodir  etish 
sharoitlarini  aniqlash  va  ashyoviy  dalillarni  yig‘ishga  yo‘naltirilgan 
tavsiyalarni o‘rgatadi.  
Tergov  taktikasi  –  bu  kam  kuch,  vosita  va  vaqt  sarflab  yuqori 
samaraga  erishish  maqsadida  jinoyatni  tergov  qilish,  ochish  va  oldini 
olishda  qo‘llaniladigan  kriminalistikaning  umumnazariy  qoidalari, 
mantiq,  psixologiya,  sud  etikasi  va  boshqa  ilmiy  bilimlardan 
foydalanishga  asoslangan  dastlabki  tergovning  taktik  usullari  va 
metodlarini rejalashtirish majmuidir. 
«Taktika» so‘zi aslida harbiycha termin bo‘lib, jangga tayyorgarlik 
ko‘rish  va  uni  bevosita  olib  borish  ma’nolarini  anglatadi.  Lekin 
kriminalistik  taktika  harakatlarni  tashkil  qilish,  rejalashtirish,  amalga 
oshirish  va  ularga  baho  berish,  harakatlarni  bajarish  usullarini  maqsad 
qilib, ushbu terminning kriminalistikaga xosligini belgilaydi va bu bilan 
harbiy taktikadan farq qiladi. 
«Kriminalistik taktika» tushunchasi, uning mohiyati va mazmuniga 
nisbatan  ilmiy  qarashlar  bir  necha  bor  o‘zgarib  kelgan.  Agar  ilgari 
«taktika»  tushunchasiga  jinoyatlarni  tergov  qilishda  tergov 
harakatlarining  alohida  usullari  bilan  birga  jinoyatchining  ta’rifi, 
ularning  o‘zaro  bir-biri  bilan  yashirin  aloqa  qilish  tarzlari,  jinoyatlarni 
sodir  etish  tasnifi  kiritilgan  bo‘lsa,  keyinchalik  tergov  harakatlarini 
amalga  oshirish  usullariga  ko‘proq  e’tibor  qaratila  boshlandi.  Hozirgi 
kunda  esa  ko‘pgina  kriminalistlar  kriminalistik  taktikani  usullar  va 
tavsiyalar sifatida tan olib, ularni nainki alohida protsessual harakatlarni 
amalga oshirishga, balki tergov jarayoni va sud tergovini tashkil etish va 
rejalashtirish,  har  xil  tashkiliy  va  texnik  ta’rifdagi  choralar  ko‘rish  va 
boshqa  harakatlarni  o‘tkazishga  bevosita  bog‘liq  bo‘lishini  qayd 
qiladilar. 

 
7 
Kriminalistik taktikaning mazmuniga quyidagilar kiradi: 
–  kriminalistik  tusmollar  va  tergovni  rejalashtirish  to‘g‘risidagi 
ta’limot; 
–  «tergov  holati»  tushunchasi  va  tergov  qilish  maqsadida  uni 
qo‘llash va unga baho berishga doir tavsiyalar; 
–  dastlabki  tergov  jarayonida  jinoyatchilikka  qarshi  kurashda 
tergovchi  bilan  birgalikda  ishtirok  etayotgan  boshqa  organlar 
xodimlarning hamkorlikni amalga oshirish;  
– tezkor manbalardan olingan ma’lumotlardan foydalanish; 
–  dastlabki  tergov  va  sudlov  jarayonida  dalillarni  texnik-
kriminalistik  usullar  asosida  yig‘ish  va  tadqiq  etish  bo‘yicha  tegishli 
tavsiyalarni ishlatish; 
–  dastlabki  tergov  jarayonida  tashkiliy  va  texnik  ta’rifdagi 
choralarni amalga oshirish tamoyillari; 
–  alohida  protsessual  harakatlarni  o‘tkazishda  taktik  usul  va 
tavsiyalardan foydalanish; 
–  dastlabki  tergov  jarayonida  taktik  kombinatsiyalarni  amalga 
oshirish. 
Taktik  tavsiyalar  u  yoki  bu  protsessual  harakatga  nisbatan  uning 
xususiyatlariga  maksimal  darajada  to‘g‘ri  kelishi  va  natijali  bo‘lishi 
uchun  dastlabki  tergovda  kriminalistik  texnikaning  vosita  va  usullari, 
tezkor  ma’lumotlar,  maxsus  bilimlardan  foydalanish  va  jamoatchilikni 
tergovga  jalb  etish  asoslari  muayyan  tergov  hamda  sud  harakatlari 
taktikasiga nisbatan tavsiya etiladi. 
Taktik  usul  va  tavsiyalar  dastlabki  tergovda  jinoyatlarni  ochish 
hamda  jinoyat  ishlarini  sud  jarayonida  ko‘rishda  kriminalistik,  texnik 
usul va vositalarning to‘liq ishlatilishini va natijali bo‘lishini ta’minlashi 
lozim.  Shuning  uchun  zarur  holatlarda  ularning  mazmuni  aynan  shu 
maqsadlardan kelib chiqishi lozim. Masalan, hodisa sodir bo‘lgan joyda 
obyektlarni  ko‘zdan  kechirishda  ketma-ket  sodir  bo‘lgan  holatlarni  va 
izlarni  aniqlash  hamda  qayd  qilishda  texnik  qayd  etish  vositalarining 
ishlatilishini ta’minlash kerak. 
Alohida  taktik  usullar  va  biror-bir  protsessual  harakatni  o‘tkazish 
taktikasi  harakatlarni  amalga  oshirish  jarayonida  ishlatiladigan 
kriminalistik  texnikaning  vosita  va  usullariga  nisbatan  o‘zgaradi. 
Masalan, tintuv qilish taktikasi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Chunki 
uning  o‘tkazilishi  jarayonida  qidiruv  asboblarining  ishlatilishi,  ularning 
ta’rifi va ular bilan ishlash qoidalari katta ta’sir ko‘rsatadi. 

 
8 
Kriminalistik  taktikaning  rivojlanishi,  uning  vazifalari  o‘zgarishi 
muammolarining  kelib  chiqishi  hamda  yangi  fanlardan  olingan 
ma’lumotlardan  foydalanishga  doir  tavsiyalarning  shakllanishi  yoki 
yangi  bilim  sohalarining  vujudga  kelishi  mavjud  texnik-kriminalistik 
vosita,  usul  va  tavsiyalarning  o‘zgarishiga  yoki  yangidan  paydo 
bo‘lishiga  olib  keladi.  Bu  jarayonlar  yangi  tergov  harakatlarining 
vujudga kelish davrida yaqqol ko‘rinadi. 
Kriminalistik  taktikaning  nizomlari  hayotda,  amaliyotda  aynan 
kriminalistik  uslub  orqali  amalga  oshiriladi  va  aniq  turdagi  jinoyatlar 
bilan  kurash  masalalari  va  sharoitlariga  chambarchas  bog‘liq  bo‘lib, 
ularning  xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda  o‘ziga  xos,  maxsus 
alomatlarga  ega  bo‘ladi.  Hayotga  yangi  taktik  usul  va  tavsiyalarni 
kiritish jinoyatni tergov qilish uslubiga ta’sir ko‘rsatadi va ularni natijali 
qo‘llash uchun ma’qul sharoitlar yaratilishiga olib keladi. 
Kriminalistik taktikaning rivojlanishi jinoyatchilikka qarshi kurash 
jarayonidagi amaliyot talablari bilan belgilanadi. Kriminalistik taktikada 
bo‘lgan o‘zgarishlar jinoyatchilik bilan kurash, ilmiy texnika taraqqiyoti, 
yuridik  va  boshqa  fanlarning  rivojlanish  natijalari  bilan  belgilanadi. 
Masalan,  ekspert  tadqiqotlari  imkoniyatlarining  rivojlanishi  (ayniqsa, 
ashyolarni  ekspress-tahlil  qilish  uslublarining  takomillashtirilishi), 
hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish  paytida  ro‘yxatga  olish 
uchun bevosita  mustahkam kanallarning barpo etilishi, dastlabki tergov 
harakatlarining  faolligini  taktik  jihatdan  oshirdi,  shuningdek,  tezkor-
qidiruv  faoliyati  nazariyasining  rivojlanishi  bu  fan  tomonidan  tezkor 
axborotdan  foydalanish  yo‘llarini  ishlab  chiqish  taktikasining 
rivojlanishiga  ijobiy  ta’sir  qildi.  Shu  kabi  omillar  quyidagi  tergov 
harakatlari:  tintuv,  so‘roq  qilish,  telefon  so‘zlashuvlarini  eshitishlarga 
bevosita ijobiy ta’bir ko‘rsatdi. 
Shu  bilan  birga,  tezkor-qidiruv  faoliyati  nazariyasi  bilan 
kriminalistik  taktikaning  aloqalari  ikki  tomonlama  ta’rifga  ega. 
Birinchisi,  ko‘pgina  taktik  usullar  va  tavsiyalarni  ishlatadi  va  tezkor-
qidiruv  choralarini  taktik  jihatdan  ishlab  chiqadi,  o‘zining  tadqiqot 
chegaralarida  tezkor  xodimni  tergovchi  bilan  birgalikda  harakat  qilish 
muammolarini  o‘rganadi,  ish  bo‘yicha  isbotlovchi  axborotni  ishlatish 
yo‘llarini  tahlil  qiladi  va  hokazo.  Kriminalistik  taktika  esa  tezkor 
axborotni  ishlatish  yo‘llarini  belgilash  va  ularni  tergov  harakatlarida 
qo‘llash  masalalaridan  tashqari,  murakkab  taktik  kombinatsiyalarni 
ishlab  chiqish  imkoniyatlarini  o‘rganadi  va  ba’zan  birgalikda  amalga 

 
9 
oshiriladigan tezkor-qidiruv choralarini ham inobatga oladi. Shuningdek, 
taktik  usullar  va  tavsiyalarni  ishlab  chiqqanda,  maqbul  tergov  holatini 
shakllantirganda  va  taktik  qarorlar  qabul  qilganda  tezkor-qidiruv 
faoliyatining imkoniyatlarini hisobga oladi. 
Kriminalistik taktika  mazmunining yanada aniqroq bo‘lishi uchun 
har  xil  tergov  holatlarining  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  har  tomonlama 
ilmiy-tadqiq  qilish  va  ushbu  tadqiqotda  kriminalistik  taktikada  boshqa 
bilim sohalariga mansub bo‘lgan o‘yinlar nazariyasi, axborot nazariyasi, 
modelashtirish  nazariyasi,  mantiq  va  shu  kabi  fanlar  ta’sir  etishini 
hisobga olmoq kerak. 
Kriminalistik  taktikada  boshqa  fanlar  va  yangi  bilim  sohalari 
ma’lumotlari ishlatilish doirasining tobora kengayishi. Kriminalistik tak-
tikaning hozirgi zamon bosqichi ilmiy-tadqiqotlarda aniq eksperimental 
uslublarning  ishlatilishini  taqozo  etmoqda.  Chunki  guvohlar  ko‘r-
satuvlarining  shakllanishi,  ziddiyatli  holatlarda  o‘zini  boshqarish  hara-
katlari  yo‘nalishini  tayinlash,  axborot  jarayonlarini  tashkil  etish 
qonuniyatlarini tadqiq etish ushbu aniq eksperimental uslublarning ishla-
tilishini talab qiladi. 
Ayni  paytda  kriminalistik  taktikani  sud  psixologiyasi,  mantiq, 
mehnatni  ilmiy  tashkil  etish,  modellashtirish  nazariyasi  va  bir  qator 
boshqa ilm sohalarisiz tasavvur qilish qiyin. 
Taktik  usullar  va  taktik-kriminalistik  tavsiyalarning  takomilla-
shtirilishi. Ushbu yo‘nalish kriminalistik taktikada jinoyatchilikka qarshi 
kurash  amaliyotining  uzluksiz  rivojlanishi  va  amalga  oshirilishi  shart-
sharoitlarining  tobora  o‘zgarishi  bilan  ta’riflanadi.  Bundan  tashqari, 
ushbu  yo‘nalishda  kriminalistik  taktikaning  kriminalistik  texnika  va 
kriminalistik metodika (uslub) bilan o‘zaro bog‘lanishi yaqqol aks etadi. 
Yangi  taktik  usullar  va  yangi  tergov  harakatlarini  ishlab  chiqish. 
Yangi  taktik  usullar va  tergov  harakatlarining  vujudga  kelishi  amaliyot 
rivojlanishining  natijasiga  bog‘liq.  Ko‘p  holatlarda  kriminalistik 
taktikaning vazifasi  ushbu  usul va  tergov  harakatlarining  ilmiy  asoslari 
rivojlanishini  kriminalistika  fanining  umumiy  qoidalariga  bog‘lab 
ko‘rsatishi kerak bo‘ladi. Yangi taktik usullar kriminalistikaning boshqa 
bo‘limlari yoki boshqa fanlarning rivoji asosida voqelikda paydo bo‘lishi 
mumkin.  Bu  taktik  usullarning  bevosita  amaliyotda  ishlatilishi  shunga 
kafolatdir.  Nihoyat,  yangi  taktik  usullar  va  yangi  tergov  harakatlarini 
ishlab  chiqish  zaruriyati  protsessual  qonunlar  majmuasi  o‘zgarishiga 
bog‘lanishi  mumkin,  chunki  ushbu  qonunlar  dalil-isbotlarni  yig‘ish, 
tadqiq etish va foydalanish tartibini belgilaydi. 

 
10 
Ichki  ishlar  organlari  tezkor-qidiruv apparatlarining imkoniyatla-
ridan  keng  foydalanib  taktik  usul  va  tavsiyalarning  natijali  bo‘lishi 
darajasini  oshirish.  Ichki  ishlar  organlari  tezkor-qidiruv  faoliyatining 
tobora  rivojlanishi  isbotlanish  jarayonida  foydalaniladigan  axborotning 
hajmi  va  xilma-xil  sifatlarga  ega  bo‘lish  darajasining ko‘payishiga  olib 
keladi.  Bu  esa,  o‘z  navbatida,  taktik  usullarni  ishlatish  tartibi  va 
mazmuniga bevosita ta’sir qiladi. Taktik usul tezkor axborotdan foydala-
nish bilan birga, uning manbaini ochmasdan, tezkor-qidiruv faoliyatining 
manfaatlarini  hisobga  olgan  holda  tezkor  apparatlar  imkoniyatlaridan 
maksimal ravishda to‘liq foydalanishni talab qiladi. 
Sud  tergovi  taktikasining  rivojlanishi.  Ma’lumki,  kriminalistika 
jinoyatlarni  tergov  qilish  metodikasi  (uslub)  to‘g‘risidagi  fan  sifatida 
vujudga  kelgan.  Shuning  uchun  oldingi  davrlarda  uning  tavsiyalari 
dastlabki  tergov  sohasidan  chetga  chiqmas  edi.  Ammo  kriminalistika 
fanining  tobora  rivojlanishi  bilan  uning  tavsiyalaridan  nafaqat  tergov 
jarayonida, balki sud tergovi jarayonida ham muvaffaqiyatli foydalanish 
mumkinligi  aniqlandi.  Kriminalistika  ma’lumotlarining  sud  tomonidan 
ishlatilish imkoniyatlari va ulardan foydalanishning chegaralari belgila-
nishi  shunday  kriminalistik  tavsiyalarni  vujudga  keltirish  zaruriyatini, 
ya’ni  ularning  sud  uchun  tavsiya  bo‘lishi  va  uning  o‘ziga  xos 
xususiyatlarini  hisobga  olib,  dastlabki  tergovdan  farq  qilishini  taqozo 
etdi. Natijada sud tergovi taktikasini ishlab chiqish vazifasi qo‘yildi va 
ushbu  vazifa  hozirgi  vaqtda  kriminalistik  taktikaning  muhim 
yo‘nalishlaridan birini belgilaydi. 
 
2-§. Taktik usul, taktik tavsiya va taktik kombinatsiya 
 
Kriminalistik  taktikaning  negizini  taktik  usullar,  tavsiyalar  va 
kombinatsiyalar tashkil etadi. 
«Kriminalistik  usul»  tushunchasi  taktik  usul  bilan  bir  xil  bo‘lib, 
jinoyatlarni  bartaraf  etish  va  tergov  qilishda  dalillarni  yig‘ish,  tadqiq 
qilish, baho berish va foydalanish uchun faol harakat qilishning natijali 
yo‘li yoki maqsadga muvofiq harakat qilish tarzi sifatida ifodalanadi. 
Kriminalistik  usullar  texnik  kriminalistik  va  taktik  (taktik 
kriminalistik)  usullarga  bo‘linadi.  Birinchisi  kriminalistik  texnikaning 
ilmiy  qoidalari  yoki  texnik-kriminalistik  sharoitlarni  ishlatish  usullari 
bo‘lsa, ikkinchisi sud va dastlabki tergovni tashkil etish va rejalashtirish, 
alohida protsessual harakatlarni tayyorlash va o‘tkazish usullaridir. 

 
11 
Taktik usullarni ikki turga, ya’ni harakat jarayonida qo‘llaniladigan 
(qanday  bo‘lmasin  harakatlarni,  operatsiyalarni  amalga  oshirishda 
ishlatiladigan)  va  munosabatlarda  qo‘llaniladigan  (tergovchi  tomonidan 
vaziyatni  o‘z  foydasiga  aylantirish  uchun  qo‘llaniladigan)  usullarga 
bo‘lish mumkin. 
Jinoyatchilikka  qarshi  kurashda  taktik  usullarning  qo‘llanilishi  bir 
qator talablar bilan bog‘liq. Taktik usulni qo‘llashga bo‘lgan talab uning 
qonunga muvofiq bo‘lishidir. Shunga ko‘ra, jinoyatlarni ochish va tergov 
qilish  taktik  usullari,  tavsiyalari  va  kombinatsiyalari  qo‘llanilishining 
huquqiy  asoslarini  to‘g‘ri  belgilab  olish  qonunchilik  talablariga  rioya 
qilishning negizi hisoblanadi. 
Jinoyatni  tergov  qilish  jarayonida  taktik  usullar,  tavsiyalar  va 
kombinatsiyalardan  foydalanishning  huquqiy  asoslari  sifatida  ularning 
qonun va qonun aktlari ichiga kiriladigan ko‘rsatmalar hamda tergovchi, 
tezkor  xodim  va  sud  tomonidan  ishlatish  qoidalari  va  prinsiplari 
tushuniladi. Ushbu prinsip va qoidalar taktik usul, taktik tavsiya va taktik 
kombinatsiyalarning  ishlatish  mumkinligi,  mazmuni,  maqsadlari  va 
ishlatish tartibining shart-sharoitlarini belgilaydi. 
Jinoyat  ishlarini  ko‘rish  jarayonida  taktik  usullarni  ishlatish 
imkoniyatlarining asosiy prinsiplari katta ahamiyatga ega. Taktik usullar, 
tavsiyalar  va  kombinatsiyalarni  ruxsat  etish  prinsipiga  ko‘ra  ishlatish 
shundan iboratki, ular o‘zining ta’rifi, mazmuni va maqsadga qaratilgan 
qonunning shakl va mazmuniga, ularning qo‘llanilishida esa qonunchilik 
talablariga to‘liq rioya qilishi lozim. 
Ammo taktik usul, tavsiya va kombinatsiyalarni ruxsat etish prinsipiga 
ko‘ra ishlatish qonundan tashqari, ular asosida olinadigan natijalarga bog‘liq 
va  ushbu  natijalarning  voqelikka  to‘g‘ri  kelishi  taktik  usul,  tavsiya  va 
kombinatsiyalarning ilmiy asoslarga uzviy bog‘lanishini, ularning talablariga 
rioya qilinishini taqozo etadi. Tabiiyki, bu holda qonunda taktik usullarning 
ilmiy asoslanishi to‘g‘risida gap yuritilmaydi, chunki bu huquqqa aloqasiz 
masala bo‘lib, faktik muammoga bog‘langan. 
Taktik  usulni  ilmiy  asoslash  uchun  quyidagi  elementlarni  tushunish 
kerak: 

 voqelikda taktik usulni ishlatish manbai aniq bo‘lishi lozim (ilmiy-
tadqiqot  natijalari  shunga  kiradi)  yoki  aniq  tekshirish  vositasi  sifatida 
bo‘lishi kerak (amaliyotdan olingan tavsiyalar ilmiy jihatdan tekshirtirilgan 
bo‘lishi lozim); 

 taktik usul kriminalistik taktika yoki boshqa fanlarning ushbu taktik 
usulni  asoslab  borish  qoidalariga,  ularning  hozirgi  zamon  rivojlanish 
holatiga va ilmiy fikrlariga muvofiq bo‘lishi lozim; 

 
12 

 taktik usulni qo‘llash natijasini oldindan bilish, ilmiy jihatdan ushbu 
natija  va  olinadigan  ma’lumotlarning  aniq  imkoniyati  darajasini  bog‘lash 
zarur;  

 taktik usulni qo‘llashdan avval uning maqbul qo‘llanish sharoitlarini 
asosli holda belgilab berish lozim. 
Ushbu  qayd  qilingan  qoidalardan  tashqari  (ularni  taktik  usullarni 
nazariy jihatdan qo‘llash asoslari deb atashimiz mumkin), taktik usullarning 
amaliyot  talablariga  va  ilmiy  asoslariga  to‘g‘ri  bo‘lishini  nazarda  tutish 
kerak.  Chunki  taktik  usulning  maqsadga  muvofiq  bo‘lishiga  erishish 
mumkin  bo‘lgan,  natijaga  qanday  zaruriy  kuch, vosita  va  vaqt  ishlatib, 
taktik jihatdan qanday tavakkal qilishni bilishimiz lozim bo‘ladi.  
 Maqsadga  muvofiq  bo‘lish  prinsipini  taktik  usuldan  foydalanish 
uchun  ishlatish  mumkinligini  aniqlash  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  emas. 
Ammo bu prinsip qonun tomonidan taktik usulni qo‘llashni taqozo qilganda 
yoki muayyan vaziyatda uni qo‘llash mumkinligini qayd etganda juda katta 
ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, qonunda to‘g‘ri bo‘lish va  maqsadga 
muvofiqlik  o‘rtasida  hech  qanday  ziddiyatlar  bo‘lishi  mumkin  emas. 
Agar taktik usul qonunga to‘g‘ri kelsa, u holda  maqsadga muvofiq ham 
bo‘ladi. 
Taktik  usullarni  qo‘llash  borasida  ularni  ishlatish  imkoniyati 
muhim  rol  o‘ynaydi.  Har  bir  usulni  tergovchi,  tezkor  xodim  va  sudya 
tomonidan  ishlatish  imkoniyati  qanchalik  oson  bo‘lsa,  ushbu  xodimlar 
tomonidan qo‘yilgan taktik maqsadlarning amalga oshirilishi shunchalik 
mumkin bo‘ladi. Shu bilan birga, taktik usul ushbu xodimlarning kasbiy 
bilim  va  ko‘nikmalari  chegarasidan  oshmasligi  zarur.  Aks  holda,  u 
taktik-kriminalistik  usul  bo‘la  olmaydi  va  boshqa  bilim  sohasidagi 
usulga  aylanadi.  Ko‘pincha,  bunday  usullar  jinoyat  protsessida  tegishli 
mutaxassis,  ekspert  tomonidan  qo‘llaniladi.  Murdani  sud-tibbiy 
tekshiruvidan o‘tkazish, hujjatlarni sud-buxgalteri tahlil qilishi va boshqa 
shunga o‘xshash holatlarni bunga misol keltirish mumkin. 
Jinoyat-protsessual  qonunlarining  rivojlanishiga  asosan  qonunda 
qayd  qilinmagan  alohida  taktik  usullarning  qonunga  kiritilib,  qayd 
etilishi ta’sir etishi mumkin. Shunga binoan, ushbu qonunda ko‘rsatilgan 
usullar  o‘zining  taktik  xususiyatlarini  yo‘qotadimi  yoki  taktik 
xususiyatlaridan ajralmagan holda qonunlashgan bo‘ladimi, degan savol 
tug‘iladi. 
Yuqorida  qayd  qilganimizdek,  taktik  usul  –  bu  tergov  qiluvchi 
shaxsning  ma’lum  sharoitlarda  amalga  oshiradigan  eng  faol  va  natijali 
harakati  yoki  munosabat  o‘rnatishda  tanlagan  yo‘li.  Taktik  usulning 

 
13 
qonunda qayd qilinishini uning qonunga va maqsadga muvofiq bo‘lishini 
yana  bir  bor  isbotlaydi  hamda  qonunda  ko‘rsatilgan  har  qanday 
vaziyatlarda uni qo‘llash imkoniyatini beradi. Agar taktik usul qonunda 
qayd etilgan bo‘lsa, taktik usul sifatida o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi. 
Bir  so‘z  bilan  aytganda,  taktik  usulning  majburiy  bo‘lishi  yoki 
bo‘lmasligi  uning  mohiyatini  belgilamaydi.  Qonun  ijodkori  tomonidan 
taktik  usulning  majburiy  bo‘lishi  uni  tergov  va  sudlov  jarayonida  eng 
natijali  vosita  sifatida  baholanishini  ko‘rsatadi.  Taktika  vositani  erkin 
tanlashni  emas,  balki  to‘g‘ri  tanlashni  anglatadi.  Agar  ushbu  tanlashni 
qonun ijodkori amalga oshirgan bo‘lsa, bu ham taktika sifatida o‘z ma’-
nosini o‘zgartirmaydi, chunki ushbu tanlash asosida qandaydir bir usulni 
ilmiy  jihatdan  amaliyotda  qo‘llanilganining  ko‘p  yillik  tajribasi  yotadi. 
Demak,  erkin  tanlash  o‘ylab  zaruriy  usulni  tanlashdan  iborat  bo‘lsa, 
qonuniy tanlash har tomonlama o‘ylab tanlagan usul sifatida ifodalanadi. 
Taktik  usullarni  qo‘llashning  yana  bir  sharti  to‘g‘risida  gapirish 
lozim.  Ushbu  shart  ma’naviy  talablarga  bog‘langan.  Taktik  usulni 
qo‘llash  protsessual  harakat  qatnashchisining  qadr-qimmatini  yerga 
urmasligi, uning hayotiga xavf tug‘dirmasligi, hayotini, shaxsiy sirlarini 
fosh qilmasligi lozim va bu talabning bajarilishi majburiydir. 
Taktik  usullardan  tashqari,  ushbu  fanimiz  taktik  tavsiyalarni  ham 
ishlab  chiqadi.  Taktik-kriminalistik  tavsiya  –  bu  tergov  qilish  va  sud 
jarayonida  taktik  usullarni  tanlash  va  qo‘llash  bo‘yicha  ilmiy  jihatdan 
asoslangan  va  amaliyotda  tekshirilgan  maslahat.  Taktik-kriminalistik 
tavsiya  tergov  yoki  sud  tomonidan  bajariladigan  harakatlarda  dalillarni 
yig‘ish,  tadqiq  etish  va  foydalanish  bo‘yicha,  u  yoki  bu  texnik-
kriminalistik  vosita  va  usullarni  ishlatishga  nisbatan  qo‘llanilishi 
mumkin. 
Tavsiyalar umumiy ta’rifga ega bo‘lib, ular: 
 

  isbotlashning  har  qanday  ishtirokchisi  tomonidan  qo‘llanilishi 
mumkin; 
 

  har  qanday  vaziyatda  ishning  holatiga  qaramasdan  ishlatilishi 
mumkin.  
Shuningdek, tavsiyalar maxsus bo‘lishi ham mumkin. Ular ma’lum 
shaxsga  (tergovchiga,  tezkor  xodimga)  qaratilgan  bo‘lib,  muayyan 
holatga  nisbatan  mo‘ljallangan,  jumladan,  protsessual  harakatning 
ma’naviy  jihatdan  olib  borish  holatiga  bog‘langan  bo‘lishi  mumkin. 
Tavsiyalar  yagona  taktik  rejaga  asoslangan  taktik  usullar  yig‘indisiga, 
ya’ni taktik kombinatsiyalar bilan bog‘langan bo‘ladi. 

 
14 
Taktik  kombinatsiya  –  bu  ma’lum  taktik  usullar  yoki  tergov 
harakatlari  yig‘indisi  bo‘lib,  tergov  qilishdagi  muayyan  vazifani  hal 
etishga qaratilgan hamda shu maqsad va tergov holati bilan belgilanadi. 
Agar  taktik  kombinatsiya  yagona  bir  tergov  harakatining  ichiga 
singib,  bir  necha  taktik  usullar  yig‘indisini  o‘zida  jamlagan  bo‘lsa,  u 
holda,  bunday  taktik  kombinatsiya  oddiy  yoki  elementar  kombinatsiya 
sifatida tan olinadi. 
Agar taktik kombinatsiya bir necha tergov harakatlarini o‘z ichiga 
olgan bo‘lsa, dastlabki tergov jarayonida bu kombinatsiya murakkab deb 
ataladi.  Bunday  taktik  kombinatsiya  bir  turdagi  tergov  harakatlaridan 
yoki  boshqa  xil  tergov  harakatlaridan  iborat  bo‘lishi  mumkin.  Uning 
tarkibiga  tashkiliy-texnik  choralar  kirishi  mumkin.  Ular  ta’minlovchi 
ta’rifga ega bo‘ladi. Ularni taktik kombinatsiyaga qo‘shish uning taktik 
tabiatiga  hech  qanday  ta’sir  ko‘rsatmaydi,  chunki  ular  mustaqil 
ahamiyatga ega emas. 
Agar  taktik  rejaga  binoan  tergovchining  harakatlaridan  tashqari 
uning  topshirig‘i  bo‘yicha  tezkor-qidiruv  choralari  ham  qo‘shilsa,  u 
holda  tezkor-taktik  kombinatsiya  vujudga  keladi.  Lekin  bunday 
holatlarda quyidagilarni hisobga olish zarur: 
–  ushbu  kombinatsiya  tarkibiga  kiruvchi  tergov  harakatlari 
protsessual  jihatdan  ahamiyatga  ega  bo‘ladi,  chunki  ularni  o‘tkazish 
davrida  tezkor-qidiruv  choralari  orqali  olingan  ma’lumotlar  ham 
protsessual ahamiyatga ega bo‘ladi; 
– kombinatsiya tarkibiga kiruvchi tezkor-qidiruv choralari kombi-
natsiya elementi sifatida uning tarkibiga kiruvchi tergov harakatlarining 
natijali,  maqsadga  muvofiq  va  xavfsiz  bo‘lishi  uchun,  zarur  hollarda, 
ma’lum  davrgacha  yashirin  bo‘lishini  ham  ta’minlab  beradi.  O‘z 
navbatida,  tergov  harakatlari  kelgusi  tezkor-qidiruv  choralari  uchun 
bog‘lanish pog‘onasi bo‘lib xizmat qiladi va ularni yagona tezkor-taktik 
kombinatsiyasida maqsadga yetish uchun sharoitlar tayyorlab beradi; 
–  tergov  va  tezkor-qidiruv  choralarining  kombinatsion  ravishda 
birlashishi ular asosida «tezkor-qidiruv-tergov» harakatlarining vujudga 
kelishiga  olib  kelmaydi,  balki  ushbu  harakatlar  birgalikda  olib  borilsa 
ham  bir-biri  bilan  qo‘shilmaydi.  Tergovchi  bunday  tezkor-qidiruv 
harakatlarini  birgalikda  olib  borishda  bevosita  ishtirok  qilmaydi  va 
ularning  amalga  oshirish  uslublarini  belgilamaydi.  Tezkor-taktik 
kombinatsiya  tergovchi  va  tezkor  xodimning  birgalikda  harakat  qilishi 
natijasida  vujudga  keladi  va  ulardan  har  biri  o‘z  vakolati  doirasida 
harakat qilib, o‘zlarining uslublarini qo‘llaydilar. 

 
15 
Taktik  usul  va  taktik  kombinatsiyalar  taktik  qarorlarni  amalga 
oshirish uchun asosiy vosita sifatida ifodalanadi. 
Taktik  qaror  –  taktik  ta’sir  ko‘rsatishning  biror-bir  maqsadini 
tanlab, tergov  holatiga  yoki  uning  ayrim  elementlariga, tergov  jarayoni 
o‘tishiga  va  uning  natijalariga  ta’sir  qilishga  hamda  ushbu  maqsadga 
yetishish uchun tegishli uslub, usul va vositalarni belgilash. 
Taktik ta’sir ko‘rsatish deganda, qonunga mos bo‘lgan har qanday 
harakat  tushunilib,  u  yoki  bu  obyektga  nisbatan  taktik  ta’sir,  taktik 
usullar yoki boshqa kriminalistik vosita va uslublarni ishlatish taktikasi 
anglab yetiladi. 
Taktik qaror uchta qismdan iborat:  
– axborot; 
– tashkiliy; 
– operatsion harakat qilish. 
Taktik  qarorning  axborot  qismi  tergovning  holati  va  uning  kompo-
nentlarini  tahlil  qilish  va  baho  berish,  yechiladigan  protsessual  masalalar 
hamda  qarshi  bo‘lgan  kuchlarning  niyatlarini  hisobga  olib,  tergovning 
imkoniyatlari va kelajakda vaziyat qanday tus olishini tahlil etishdan iborat. 
Taktik  qarorning  tashkiliy  qismi  harakatlarni  kimlar  o‘rtasida  va 
qanday  taqsimlash,  birgalikda  qanday  yo‘nalishda  va  qanday  shaklda 
harakat  qilish,  mavjud  kuch  va  vositalarni  ishga  solish  ketma-ketligini 
belgilash,  zaxiradagi  qo‘shimcha  imkoniyatlarni  hisobga  olib  tashkiliy-
texnik choralar o‘tkazishdan iborat. 
Taktik  qarorning  operatsion  qismi  (harakat  qilish  qismi)  taktik 
ta’sir etishning maqsadini belgilab, maqsadga nisbatan shart-sharoitlarni 
va  maqsadga  erishish  uchun  tegishli  uslublarni  tanlab,  kelgusidagi 
natijalarni hisobga olgan holda harakat qilishdan iborat. 
Taktik  qarorning  maqsadlariga  tergov  jarayonida  tergov  holatining 
tarkibiy elementlarini o‘zgartirib, ma’qul tergov holatini vujudga keltirish, 
noma’qul tergov holatidan maksimal holda natijali foydalanish, tergovga 
qarshilik  ko‘rsatuvchi  shaxslar  ustidan  taktik  yutuqqa  ega  bo‘lish, 
tergovning dastlabki bosqichida to‘satdan harakat qilish omilini o‘rganish, 
tergovning uslubiy va shijoatkorlik darajasini ta’minlash kabilar kiradi. 
Taktik qarorga nisbatan uning qonuniy va asosli bo‘lishi, ma’naviy 
talablarga  rioya  qilishi,  o‘z  vaqtida  o‘tkazilishi  va  voqelikda  zaruriy 
ravishda amalga oshirilishidan iborat talablar qo‘yiladi. 
Taktik qarorning qonuniyligi quyidagilarni anglatadi: 
–  taktik  qarorning  tergovchi  tomonidan  qonunga  va  uning 
protsessual vakolatiga asoslangan holda qabul qilinishi; 

 
16 
–  qonun  tomonidan  ruxsat  etilgan  taktik  ta’sir etish  vositalarining 
ishlatilishi  taqozo  etilgan  vaqtlarda  qarorning  qonunga  zid  emasligi  va 
uning  tergov  qilish  jarayonida  qo‘llaniladigan  ma’naviy  tamoyillarga 
ham mos kelishi. 
Taktik  qarorning  o‘z  vaqtida  amalga  oshirilishi  vujudga  kelgan 
tergov vaziyati bilan belgilanib, uning qabul qilinishi tergov jarayonining 
ildamroq olib borilishini ta’minlab beradi. O‘z vaqtida qaror qabul qilmaslik 
yoki uni tegishli vaqtdan oldin qabul qilish yoki tergovchining harakatsizligi 
tuzatib  bo‘lmaydigan  holatlarga  olib  keladi  va  tergov  natijalarining  salbiy 
tus olishiga sabab bo‘ladi. Shuni ham hisobga olish zarurki, taktik qaror faol 
harakatlarni  har  doim  ham  talab  qilmaydi.  Qarorni  qabul  qilish 
harakatlaridan voz kechishini talab qilishi mumkin. Agar tergov vaziyatiga 
ta’sir etish shunday choralarni qabul qilishni taqozo etsa, tergov vaziyatining 
ma’qul  bo‘lishiga  olib  qilish  mumkin.  Ammo  bunday  harakatlardan  voz 
kechish  tergovchining  umuman  harakatsizlikda  vaqtni  o‘tkazishini  emas, 
balki  o‘ziga  xos  harakatlarni  amalga  oshirishini  talab  qiladi.  Taktik 
qarorning asosli bo‘lishi uni murakkab yig‘indi sifatida ifodalaydi. Bu esa, 
birinchidan,  undagi  faktlarning  asosli  bo‘lishini,  ya’ni  qaror  voqelikda 
bo‘lgan  ishni  holatiga,  tergov  vaziyatiga  yoki  bu  harakatga  doir  olingan 
axborotga  mos  bo‘lishini,  ikkinchidan,  qarorning  ilmiy  talablarga  to‘g‘ri 
bo‘lishi,  kriminalistik  taktika,  psixologiya  va  boshqa  bilim  sohalariga 
mutanosib bo‘lib, ular asosida qo‘llanilishini talab qiladi. Ilmiy asoslanishda 
fan ma’lumotlari bilan tergov amaliyotining umumlashtirilgan ma’lumotlari 
birlashadi.  Uchinchidan,  qaror  qonunda  ko‘rsatilgan  muayyan  harakatlar-
ning  amalga  oshirilishini  hamda  ushbu  qonunga  rioya  qilinishini, 
to‘rtinchidan, tergovchining boshqa ichki xizmatlar va jamoat vakillari bilan 
birgalikda  harakat  qilishini  talab  qiladi.  Bunday  qarorning  taktik  jihatdan 
asosli bo‘lishi unga yana bir belgi, ya’ni barcha xizmatlarning, hamjihatlikda 
ish ko‘rib, ish bo‘yicha qabul qilinadigan barcha qarorlarni yagona tizimga 
keltirilishini taqozo etadi. 
Taktik  qarorning  muayyan  voqelikda  amalga  oshirilishi  barcha 
mo‘ljallangan  harakatlarning  amalga  oshirilishini  va  barcha  taktik 
jihatdan ta’sir etiladigan vositalarning qo‘llanilishini talab qiladi.