A k a d e m I y a kriminalistik taktika

 
 
IX bob. USHLASH TAKTIKASI 
 
1-§. «Ushlash» tushunchasi, mohiyati, turlari va ahamiyati 
 
Ushlash  –  O‘zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasida 
belgilangan  fuqarolarning  eng  muhim  huquqlari  –  shaxs  erkinligi  bilan 
bog‘liq bo‘lgani uchun, u jinoyat protsessual qonuniga qat’iy amal qilgan 
holda  amalga  oshirilishi  kerak.  Jinoyatchilikka  qarshi  kurash 
qonunbuzarlarga  nisbatan  tez  va  qat’iy  choralar  ko‘rishni  talab  qiladi. 
Shuning  uchun  jinoyat  qilishga  tayyorlanayotgan,  jinoyat  sodir  etgan 
yoki  gumon  qilinayotgan  shaxs  aniqlanishi  bilan  ularni  ushlash  zarur, 
chunki  ozodlikda  qoldirilgan  jinoyatchilar  jinoyat  izlarini  yashirishga 
urinishlari yoki jinoyat sodir etishlari mumkin. 
 Ushlash  –  ushlanayotgan  shaxsning  harakat  erkinligini 
cheklovchi  ehtiyot  chorasi.  Fuqarolarni  ushlash  ma’muriy  va  jinoyat-
protsessual  tartibda  amalga  oshirilishi  mumkin.  Bu  ushlash  turlari 
o‘xshashdek  ko‘rinadi.  Lekin  ularning  mohiyati,  asoslari,  davom  etish 
muddati, natijalari va rasmiylashtirish tartibi turlichadir. 
Fuqarolarni  ma’muriy  tartibda  ushlab  turish  –  qonunbuzarlik 
harakatlarining  oldini  olish  va  qonunbuzarni  ma’muriy  javobgarlikka 
tortish maqsadida ma’muriy qonunbuzarlik sodir etgan shaxsning harakat 
erkinligini qisqa muddatga majburan cheklashdir. 
Harakatlarida ma’muriy jazo qo‘llanishi mumkin bo‘lgan qonunbu-
zarlik  bo‘lmagan  fuqarolarni  ushlab  turishga  yo‘l  qo‘yilmaydi  (faqat 
atrofdagilar uchun xavfli bo‘lgan ruhiy kasallar bundan mustasno). 
Jinoyat-protsessual  tartibda  ushlashdagi  «ushlash»  termini  2  ta 
aspektga ega: 
– protsessual; 
– kriminalistik. 
Protsessual  ma’noda,  ushlash  –  bu  ozodlikdan  mahrum  qilish 
ko‘rinishidagi jazo berilishi mumkin bo‘lgan jinoyat sodir etishda gumon 
qilinayotgan  shaxsni  qisqa  muddatga  ozodlikdan  mahrum  qilishdan 
iborat bo‘lgan protsessual majburlov chorasi.  
Bu  choraning  mohiyati  –  jinoyat  sodir  etishda  gumon  qilinayotgan 
shaxsni  vaqtincha  saqlash  uchun  hibsxonaga  joylashtirish  va  albatta 
ushlash bayonnomasini tuzishdan iborat. 

 
155 
Kriminalistik  jihatdan  ushlash  –  jinoyat  sodir  etgan  yoki  gumon 
qilinayotgan  shaxslarni  qo‘lga  tushirishga  va  ularni  IIBga  yetkazishga 
yo‘naltirilgan tergov harakati. 
Ushlash  –  bu  tergov  harakati  bo‘lib,  sezdirmasdan  yaqinlashish, 
qo‘lga  olish,  qurolsizlantirish  va  IIBga  yetkazishdan  iboratdir.  Biroq 
bundan farqli ravishda «ushlab turish» shunday ma’noni anglatadiki, unda 
jinoyat sodir etganlikda gumon qilinayotgan va buning uchun ozodlikdan 
mahrum  qilish  ko‘rinishidagi  jazo  turi  tayinlangan  yoki  xuddi  shunday 
jinoyatlarni sodir etgan ayblanuvchi shaxslarni 72 soatgacha ushlab turish 
bilan bog‘liq majburiy vaqtinchalik ehtiyot chorasi qo‘llaniladi. Tergovchi, 
shuningdek,  surishtiruv  organlari  JPKning  221-moddasida  belgilangan 
asoslardan  biri  mavjud  bo‘lganda  ushlab  turishni  amalga  oshirishlari 
mumkin. 
Amalda  ushlashning  mohiyati  –  jismoniy  qo‘lga  olishga  (ya’ni 
ushlanayotgan  shaxs  bilan  bevosita  muloqotda  bo‘lishga)  qarshilik 
ko‘rsatilgan holda uni bartaraf qilib, shaxsga uning qo‘lga olinganini e’lon 
qilishdan iborat. 
Amalda ushlash obyektlari: 

  jinoyat  sodir  etishda  gumon  qilinayotganlar  yoki  sodir 
etayotganlar; 

  ozodlikdan  mahrum  etish  joylaridan  yoki  qamoqdan  qochgan 
ayblanuvchilar (qidiruvdagilar); 

  aniq  bir  shaxs  emas,  transport  vositasi,  masalan,  korxonadan 
avtomashinada  hisobga  olinmagan  mahsulotdan  tayyorlangan 
buyumlarning  olib  chiqilgani  haqida  ma’lumot  olinganda.  Bu  hollarda 
yukni olib ketayotgan shaxslar ushlash jarayonida aniqlanadi. 
Ushlashning  ahamiyati.  Bu  quyidagi  holatlarda  namoyon  bo‘ladi. 
Ushlash – shaxsning jinoiy faoliyatini cheklash va uning dastlabki tergov 
va  suddan  bosh  tortishining  oldini  olish  uchun  amalga  oshiriladi. 
Dalillarni  aniqlashga  va  mustahkamlashga,  jinoyat  sodir  etgan  yoki 
gumon  qilinayotgan  shaxsni  aniqlashga  yordam  beradi.  Ko‘p  hollarda 
jinoyat shohidlari, jabrlanuvchilar aniqlanadi. Tergov qilinayotgan hodi-
saning  sharoitlari,  ushlanganning  shaxsi,  jinoyatning  sabablari  haqida 
ma’lumot  olish  imkoniyati  bo‘ladi.  Ushlanganni  tanib  olish  uchun 
ko‘rsatish, jabrlanuvchi, guvohlar bilan yuzlashtirish imkonini beradi. 
Ushlashning  turlari.  Ular  5  ga  bo‘linadi  va  quyidagilarga  ko‘ra 
farqlanadi: 
– ushlanayotgan shaxslar soni bo‘yicha; 
– ushlash amalga oshirilgan vaqtiga qarab; 
– ushlanadigan shaxslar joylashgan yerga qarab; 

 
156 
–  ushlashga  tayyorgarlik  ko‘rishga  uchun  ajratilgan  vaqtning 
mavjudligiga qarab; 
– ushlashni amalga oshiruvchilarning harakatiga qarab. 
  1) Ushlanayotgan shaxslar soni bo‘yicha: 
– bir shaxsni (faqat yagona shaxsga qaratilgan harakat); 
– bir necha shaxslarni (bir necha shaxsga nisbatan qo‘llanadi); 
2) ushlash amalga oshirilgan vaqtiga qarab: 
–  bir  vaqtda  ushlash  (ya’ni  ushlanadigan  shaxslarning  hammasi 
qayerdaligidan qat’i nazar oldindan belgilangan bir vaqtda ushlanadi); 
– har xil vaqtda ushlash (turli joyda bo‘lgan, ushlanadigan shaxslar 
har biri o‘zi uchun belgilangan turli vaqtda ushlanadi); 
3) ushlanadigan shaxslar joylashgan yerga qarab: 
– bino ichida; 
– ko‘chada va boshqa jamoat joylarida; 
– ochiq joylarda; 
– o‘rmonda; 
– tog‘larda; 
– transport vositalarida; 
4)  ushlashga  tayyorgarlik  ko‘rish  uchun  ajratilgan  vaqtning 
mavjudligiga qarab: 
– dastlabki tayyorgarlikdan keyin amalga oshirilgan ushlash; 
– dastlabki tayyorgarliksiz to‘satdan ushlash;  
5) ushlashni amalga oshiruvchilarning harakatiga qarab: 
–  oshkora  ushlash  (ushlash  ochiqdan-ochiq,  ushlanuvchi  va 
atrofdagilardan yashirinmasdan amalga oshiriladi); 
–  oshkora  bo‘lmagan  ushlash  (ushlanuvchi  va  atrofdagilardan 
yashirin amalga oshiriladi). 
Ushlash bosqichlari. Ushlash bosqichlari quyidagicha bo‘ladi: 
–  ushlashga  tayyorgarlik  (u  o‘z  ichiga  harakat  qatnashchilarini 
psixologik tayyorlashni xam oladi); 
 –  ushlanadigan  shaxsni  bevosita  qo‘lga  olish  va  qurolsizlantirish 
(shaxsiy tintuv); 
– ushlangan shaxsni IIBga yetkazish; 
– ushlashni tahlil qilish va baholash. 
Ushlashning  asoslari,  sharoitlari  va  sabablari.  Ushlash  asoslari 
deganda,  ma’lum  shaxs  tomonidan  jinoyat  sodir  etilganligini  ko‘rsa-
tuvchi ma’lumotlar tushuniladi. O‘zbekiston Respublikasi JPKning 221-
moddasiga asosan, quyidagi hollarda shaxsni ushlab turishga asos bor: 
1)  shaxs  jinoyat  ustida  yoki  bevosita  uni  sodir  etganidan  keyin 
qo‘lga tushsa; 

 
157 
2) jinoyat shohidlari, shu jumladan jabrlanuvchilar uni jinoyat sodir 
etgan shaxs sifatida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatsalar; 
3)  uning  o‘zida  yoki  kiyimida,  yonida  yoki  uyida  sodir  etilgan 
jinoyatning yaqqol izlari topilsa; 
4) shaxsni jinoyat sodir etishda gumon qilish uchun asos bo‘ladigan 
ma’lumotlar  mavjud  bo‘lib,  u  qochmoqchi  bo‘lsa  yoki  doimiy 
yashaydigan joyi yo‘q yoxud shaxsi aniqlanmagan bo‘lsa. 
Qamoqdan yoki ozodlikdan mahrum etish joylaridan qochgan gumon 
qilinuvchi  (ayblanuvchi),  sudlanuvchini  ushlash  uchun  asos  bo‘lib 
surishtiruv yoki tergov organi qarori yoki sud ajrimi xizmat qiladi. 
Agar  shaxs  jinoyat  sodir  etayotgan  bo‘lsa,  yoki  jinoyat  sodir  etib 
qochgan  bo‘lsa,  va  uni  «issiq  izdan»  ta’qib  qilishayotgan  bo‘lsa,  uni 
qaror chiqarmasdan ham ushlash mumkin. 
Ushlash  sabablari  deganda  u  yoki  bu  shaxsni  ushlash  zaruratini 
keltirib  chiqaradigan  aniq  maqsadlar  tushuniladi.  Ular  ushlanayotgan 
shaxsning:  
– tergov va suddan bosh tortishiga; 
– o‘z jinoiy faoliyatini davom ettirishiga; 
– tergovga xalaqit berishiga yo‘l qo‘ymaydi. 
Quyidagi hollarda ushlash sababli hisoblanadi: 
– jinoyat sodir etgan shaxs dastlabki tergov va sud organidan yashi-
rinishi mumkinligi haqida ma’lumotlar mavjud bo‘lganda; 
–  mazkur  shaxs  haqidagi  ma’lumotlar,  u  ozodlikda  qoldirilganda 
o‘z  jinoiy  faoliyatini  davom  ettirishi  aniq  deb  hisoblashga  asos 
bo‘lganda; 
–  ozodlikda  qolganda  jinoyat  izlarini  yashirish  yoki  yo‘qotish 
choralarini ko‘rganda yoki boshqa yo‘l bilan haqiqatni aniqlashga xalaqit 
berganda. 
Ushlashning  asoslari,  sabablari  va  sharoiti  albatta  aniqlangan  va 
jinoiy ishdagi hujjatlar bilan tasdiqlangan bo‘lishi shartligini esda tutish 
lozim. 
Shaxslarni ushlash haqidagi masalani hal qilishda bor materiallarni 
har taraflama, to‘liq va obyektiv o‘rganib chiqish va ushlashni qonunda 
ko‘rsatilgan hollardagina amalga oshirish kerak. 
 Ushlashning  ahamiyat  shundaki,  jinoyatchilarning  jinoiy 
faoliyatiga  chek  qo‘yadi,  javobgarlikka  tortadi,  ular  tomonidan  yangi 
jinoyatlar sodir etilishining oldini oladi, ularning aybini isbotlab beruvchi 
zaruriy ashyoviy dalillarni saqlaydi.  

 
158 
2-§. Ushlashga tayyorgarlik ko‘rish 
 
Ushlashni amalga oshirishda yo‘l qo‘yilgan xatolar ko‘pincha og‘ir 
oqibatlarni keltirib chiqaradi. Jumladan, jinoyatchining tergov va suddan 
bosh  tortishi,  jinoiy  faoliyatini  davom  ettirishi,  qarshilik  ko‘rsatishi 
oqibatida  halok  bo‘lishi  yoki  atrofdagilarga  ziyon  yetkazishi,  muhim 
bo‘lgan dalillarni yo‘q qilishi va hokazolar.  
Ushbu harakatni amalga oshirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi; 
– qo‘lga olinuvchining shaxsi haqida zaruriy ma’lumotlar;  
–  tezkor-tergov  guruhini  tuzish  va  uning  ishtirokchilari  bilan 
yo‘riqnoma o‘tkazish; 
– texnik vositalarni saralab olish va transportlarni tayyorlash; 
– maxsus ma’lumotlardan foydalanish masalalarini hal qilish; 
–  ushlash  vaqtini  va  jinoyatchi  yashiringan  joyga  kirib  borish 
usullarini belgilash; 
– tergov harakatlari bo‘yicha reja tuzish.  
Bundan  tashqari,  jinoyatchini  ushlash  tadbiriga  tayyorgarlik 
ko‘rishda tadbir ishtirokchilarining, shuningdek, atrofdagi fuqarolarning 
ham xavfsizligi bilan bog‘liq masalalarni zudlik bilan hal qilish, tezkor 
va boshqa manbalardan kelib tushgan ma’lumotlarni tahlil qilish, maxsus 
texnik  vositalar  va  qurollarni  qo‘llash  mumkinligini  nazarda  tutish, 
tergov-tezkor  guruhi  tarkibiga  kiruvchi  ichki  ishlar  xodimlarining 
ko‘nikmalarini tekshirish lozim. 
Qo‘lga  olinuvchining  (jinoyatchining)  shaxsiyati  haqidagi  ma’lu-
motlarni yanada to‘liqroq qo‘lga kiritish  maqsadida uning oila-a’zolari, 
qarindosh-urug‘lari,  hamkasblari  bilan  munosabatlarini  o‘rganish  (agar 
ushlash  xizmat  joyida  o‘tkazilishi  rejalashtirilgan  bo‘lsa),  shaxsning 
sudlangan yoki sudlanmaganligi va ushlash vaqtida qarshilik ko‘rsatish-
ga  moyilligi  to‘g‘risidagi  ma’lumotlar  jamlangan  va  tahlil  qilingan 
bo‘lishi  lozim.  Gumon  qilinuvchi  shaxs  haqidagi  barcha  ma’lumotlarni 
o‘rganib  chiqish  qo‘lga  olish  taktikasini  to‘g‘ri  tashkillashtirish, 
jinoyatchining qarshiligini yengish va qochib ketishining oldini olishga 
yordam  beradi.  Qo‘lga  olinuvchi  shaxs  haqidagi  ma’lumotlar  maxfiy 
tarzda, ya’ni o‘ziga va boshqalarga sezdirmagan holda yig‘iladi. 
Ushlash  tadbirini  amalga  oshirish  holatlari  va  gumon  qilinuvchi-
ning  shaxsiy  fazilatlarini  bilish  tergov  harakatlarini  olib  boruvchi 
ishtirokchilar  o‘rtasida  vazifalarni  aniq  taqsimlash,  qochish  mumkin 
bo‘lgan joylarni to‘sib qo‘yish, qo‘lga oluvchi shaxslar va atrofdagilarni 
xavfsizligini ta’minlash imkonini beradi. 

 
159 
Ushlashni  amalga  oshirish  uchun  qo‘yilgan  vazifaga  muvofiq, 
jumladan,  gumon  qilinuvchi  yoki  uning  sheriklarining  ehtimol  tutilgan 
qarshiligini bartaraf etish maqsadida tergov-tezkor guruhi tuziladi. Guruh 
tarkibi  qo‘lga  olinuvchilarning  miqdori,  ulardan  har  birining  shaxsiy 
xususiyatlari,  ularning  ehtimol  tutilgan  qurollanganligi,  ushlash  joyi, 
sodir  etilgan  jinoyatning  og‘irligidan  kelib  chiqib  belgilanadi.  Tezkor 
guruhning  son  jihatidan  ustun  bo‘lishi  (kamida  2:1)  tavsiya  etiladi. 
Ushlanayotganlarning qochib qutulishiga yoki o‘zlarining jinoiy sirlarini 
yashirish  maqsadida  jinoyatga  tegishli  bo‘lgan  obyektlardan  xalos 
bo‘lishlariga urinishlarining oldini olish, shuningdek, ushbu harakatlari-
ga  begona  shaxslarning  aralashuvini  bartaraf  etish  maqsadida  ba’zi 
ishtirokchilarni  kuzatish  uchun,  qolgan  ishtirokchilarni  esa  gumon  qili-
nuvchilarni qo‘lga olish uchun ajratish maqsadga muvofiq. 
Tergov-tezkor  guruhiga  yo‘riqnoma  berish  quyidagilarni 
tushuntirishni o‘z ichiga oladi: 
– ushlash tadbirining umumiy maqsadi; 
– har bir xodimning muayyan vazifasi; 
–  kimni  ushlash  lozimligi  (ishtirokchilarga  fotosuratlar  berilsa 
maqsadga muvofiq bo‘ladi); 
– ushlash joyining xususiyatlari; 
– ushlash vaqti va ushlash joyiga kelish marshruti; 
–  boshqa  ishtirokchilar  borligi  va  ularni  tanib  olish  usullari  (ular 
ushlanayotgan  shaxsning  sheriklari  yoki  begona  shaxslar  deb  qabul 
qilinmasligi uchun); 
– ishtirokchilarning bir-biri yoki rahbar bilan aloqa qilish usullari; 
– ushlanuvchi yashiringan joyga kirish usullari; 
– niqoblanish xususiyatlari va ehtiyot choralari; 
– qurol va maxsus vositalarni qo‘llash sharoitlari; 
–  ushlanayotganlar  qochishga  yoki  qarshilik  ko‘rsatishga 
uringanida bajariladigan aniq harakatlar; 
– tintuv o‘tkazish xususiyatlari (shaxsni tintuv qilish va tintuvning 
boshqa turlari); 
–  texnik  vositalarni,  obyektlarni  aniqlash  va  olingan  obyektlarni 
o‘rash-joylash xususiyatlari; 
– qo‘lga olingan shaxslar bilan harakatlanish marshrutlari; 
– ushlashda qatnashadigan shaxslarga yo‘riqnomalar o‘tkazish; 
– ushlash harakatining (niqoblanganligi) maxfiyligi. 
Ochiq  joyda  ushlash  amalga  oshirilayotganda  ishtirokchilar  o‘rta-
sida  aloqa  qilish  usullari  (radio,  telefon  va  boshqalar),  shuningdek, 

 
160 
shartli  signallar,  masalan,  tadbirning  boshlanishi,  erishilgan  natijalar, 
oxirgi  punktda  guruhning  yig‘ilishi  haqidagi  signallar  tanlab  olinadi. 
Yorug‘likning  qisqa  ko‘rinishi  (cho‘ntak  fonari  va  hokazolar), 
raketnitsadan o‘q uzish, hushtak va boshqalar signal bo‘lishi mumkin.  
Ushlanganlarning  ehtimol  tutilgan  qarshilik  ko‘rsatishini  bartaraf 
etish  maqsadida  guruh  qurollangan  bo‘lishi  va  ushlash  joyiga  kelish 
hamda  ushlanganlarni  olib  ketish  uchun  transport  vositalariga  ega 
bo‘lishi  zarur.  Ushlash  paytida  ko‘pincha  mutaxassis  yordami  kerak 
bo‘lib qoladi. Agar taktik jihatdan bu zarur bo‘lsa, ushlash guruhi bilan 
birgalikda  ta’minlash  (kuzatish)  guruhi  tuziladi.  Agar  bir  vaqtda  turli 
joylarda  qo‘lga  olish  o‘tkaziladigan  bo‘lsa,  aloqa  vositalarini  qo‘llash 
uchun  radistlar,  telefonchilar,  transport  xizmati  ko‘rsatish  uchun 
haydovchilar  jalb  qilinadi.  Yerto‘lalar,  chordoqlar,  tashlandiq  qurilish-
larda yashiringan  jinoyatchilarni ushlash paytida, ularning iziga tushish 
va  qarshiligini  bartaraf  etish  uchun  kinologni  iti  bilan  birga  jalb  qilish 
maqsadga muvofiq. Ushlangan shaxs darhol shaxsiy tintuv qilinishi bois, 
mutaxassis-kriminalist  qidirishning  texnik  vositalari  (portativ  metall 
izlagich)ni,  ushlashning  qanday  o‘tkazilgani  va  natijalarini  qayd  etish 
uchun  texnikani  qo‘llashda,  sud-tibbiyotchi  esa  ushlangan  shaxsning 
tanasini ko‘zdan kechirishda yordam berishi mumkin. 
Iloji  boricha,  jinoyatchini  dalil  bilan  ushlash,  uning  qarshiligini 
yengish, gumon qilinuvchini fosh etuvchi dalillar yo‘qotilishining oldini 
olish  maqsadida,  jinoyatchini  qo‘lga  olishning  to‘satdan  bo‘lishini 
ta’minlash uchun qulay ushlash vaqti tanlab olinadi. Bu tergov harakati 
jinoyatchi  uchun  eng  noqulay,  ammo  ushlovchilar  uchun  eng  qulay 
sharoitlarda amalga oshirilishi zarur. 
Ushlash  rejasiga  tergov-tezkor  guruhi  a’zolari  yo‘riqnomada  keltiril-
gan holatlarga mos keladigan bandlarni kiritishadi. Shu bilan birga, ushlash 
taktik tadbir ekanligi bois, reja ushlashdan kelib chiqadigan va u bilan uzviy 
bog‘liq  bo‘lgan  boshqa  kechiktirib  bo‘lmaydigan  tergov  harakatlari  va 
tezkor-qidiruv  tadbirlari  ketma-ketligi  va  xususiyatlarini  nazarda  tutishi 
kerak.  Bunday  harakatlarga  quyidagilar  kiradi:  ushlanayotgan  shaxsni 
shaxsiy tintuv qilish, asoslar va zarur ishtirokchilar bo‘lganda xonani tintuv 
qilish,  yashirinishga  urinayotgan  shaxslarni  qo‘lga  olish,  guvohlarni  aniq-
lash, pistirmalar  tashkil  etish va hokazo. Rejada ushlashni  tashkil  etish va 
amalga oshirish paytida o‘zaro hamkorlik masalalari (tergovchi, surishtiruv 
organining  tezkor  xodimi  huquqni  muhofaza  qiluvchi  boshqa  organlar  va 
jamoatchilik bilan) ham o‘z aksini topishi kerak. Ushlash rejasi vaziyat va 
sharoit  o‘zgarishi  ehtimolidan  kelib  chiqib,  harakatlarning  bir  necha 
variantlarini nazarda tutishi zarur.  

 
161 
3-§. Ushlashning ba’zi turlarini o‘tkazish taktikasining xususiyatlari 
 
Bir guruh shaxslarni ushlash murakkab harakat bo‘lib, u guruhiy bir-
damlikni,  qarshilik  ko‘rsatishni,  ushlash  harakatiga  ko‘p  xodimlarni  jalb 
qilishni, ularning tegishlicha jihozlanishi va tayyorgarligini talab qiladi. Shu 
bois,  agar  vaziyat  taqozo  etsa,  gumon  qilinuvchilarni  alohida-alohida 
ushlash taktik jihatdan to‘g‘ridir. Boshqa tomondan, jinoyat ishtirokchilarini 
bir vaqtning o‘zida ushlash ularni xavf haqida bir-biriga xabar berish, yashi-
rinish, dalillarni berkitish yoki yo‘q qilish imkonidan mahrum qiladi.  
Oldindan tayyorgarlik ko‘rilmagan ushlash (ushlashning bu turiga 
jinoyat qidiruv xizmatining tezkor xodimlari odatda ko‘p duch keladilar), 
gumon  qilinuvchini  kuzatish  paytida  ushlovchilarning  yaqin  atrofdagi 
ichki ishlar idoralari xodimlari, harbiy xizmatchilar yoki fuqarolar bilan 
o‘zaro  hamkorligi,  atrofdagilarning  xavfsizligini  ta’minlash  alohida 
ahamiyat kasb etadi.  
Tezkor  xodimning  amaliy  faoliyatida  dastlabki  tayyorgarliksiz 
ushlash  zarurati  shaxs  jinoyat  joyida  fosh  bo‘lganda,  jinoyat  joyidan 
yashiringan shaxsni ushlash vaqtida, tergov va suddan yashirinayotgan, 
ozodlikdan  mahrum  qilish  joylaridan  qochgan,  qidiruvda  yurgan  shaxs 
aniqlanganda yuzaga keladi.  
Tezkor xodim o‘tib ketayotgan yo‘lovchi qiyofasidagi ma’lum bel-
gilar bo‘yicha qidirilayotgan shaxsni tanib qolgan vaziyatni tezkor xodim 
uchun tipik holat deb atash mumkin. Bunda u yaqin oradagi ichki ishlar 
organi  navbatchilik  qismini  xabardor  qilgan  holda,  mazkur  shaxsni 
yashirincha  kuzatishi  lozim  bo‘ladi.  Bunday  imkoniyat  bo‘lmaganda, 
gumon  qilinuvchi  yo‘l  olgan  joyni  aniqlab,  kuzatuvni  davom  ettirishi 
lozim. Agar yo‘lida ichki ishlar xodimlari, harbiy xizmatchilar, patrullar 
uchrasa,  ushlash  uchun  ularning  kuchidan  foydalanish  maqsadga 
muvofiq bo‘ladi.  
Boshqa  iloji  topilmay  qolganda, tezkor xodim  ham  o‘zining, ham 
atrofdagilarning  xavfsizligi  uchun  eng  qulay  vaqt  va  joyni  tanlab,  ush-
lashni mustaqil amalga oshiradi. Odatda, ushlanayotgan shaxs kutmagan 
paytda unga keskin yaqinlashib, qo‘lga olish amalga oshiriladi.  
Dastlabki  tayyorgarlikdan  so‘ng  ushlash  uni  amalga  oshirishning 
oldindan  tuzilgan  rejasini  amalga  oshirishni  nazarda  tutadi  va  taktik 
xilma-xilligi bilan ajralib turadi.  
Gumon  qilinuvchini  ish  joyida  yoki  o‘qish  joyida  ushlash,  qoida 
tariqasida,  eng  samaralisidir.  Chunki  bunda  ish  to‘satdan  ro‘y  berishi 
ta’minlanadi.  Tergovchi  yoki  boshqa  ushlovchi  shaxslar  yuzaga  kelgan 

 
162 
vaziyatni  tegishli  rahbarga  (direktorga,  sex  boshlig‘iga  va  shu  kabilarga) 
tushuntirishadi  va  unga  gumon  qilinuvchini  kabinetiga  chaqirishni  taklif 
etishadi. Bu yerda ushlash amalga oshiriladi. Ta’kidlash joizki, mansabdor 
shaxslar  (rahbarlar)  yordamidan,  faqat  ularning  tergov  qilinayotgan 
jinoyatga  aloqador  emasligi  aniq  bo‘lgandagina  foydalanish  maqsadga 
muvofiqdir.  
Agar ushlash jamoat joylarida amalga oshirilsa, ushlanayotgan shaxs 
o‘ziga odamlar guruhi yaqinlashayotganini tabiiy qabul qiladigan paytni va 
joyni (misol uchun, transport bekatlari, do‘kon yoki kassani) tanlash lozim. 
Ushlash  ishtirokchilari  gumon  qilinuvchining  yo‘llarini  to‘sgan  holda  ikki 
tomondan yaqinlashadilar. Bir yoki bir necha xodim boshqa tarafda begona-
larning  kelishi  yoki  gumon  qilinuvchining  qochishga  urinishini  to‘sishi 
lozim.  Gumon  qilinuvchi  darhol  shaxsiy  tintuvdan  o‘tkaziladi  va  ichki 
ishlar idorasiga olib kelinadi. 
Gumon qilinuvchini uning yashash joyida ushlash ancha qiyinchilik 
tug‘diradi.  Jinoyatchi  bilan  muloqotga  kirishishdan  oldin  ushlovchilar 
binoga (uy, xonadon) kirib olishlari kerak. Ko‘pincha bunga uning o‘zi 
yoki  imkoni  bor  boshqa  manfaatdor  shaxslar  ham  qarshilik  qilishga 
tayyorgarlik ko‘radi, dalillarni yo‘q qilishga yoki yashirinishga urinadilar 
(masalan, niqoblangan chiqish yo‘li, deraza, balkon, chordoq, tom orqali) 
to‘sqinlik qilishadi.  
Shuning  uchun  ushlashga  tayyorgarlik  ko‘rish  paytida  binolarni 
o‘rganishga,  shuningdek,  ularga  kirish  usullarini  (tarafdorlik  kayfiya-
tidagi  qarindoshlarini,  qo‘shnilarini,  gumon  qilinuvchining  eshigi 
shubhalanmagan holda ochiladigan boshqa shaxslarni) tanlashga alohida 
e’tibor qaratish zarur.  
Ushlanayotgan  shaxs  joylashgan  uyga  kirishdan  oldin  uy  o‘rab 
olinadi.  Hamma  derazalar,  balkonlar,  qo‘shimcha  chiqish  yo‘laklariga 
ko‘rinib  turadigan  qilib  kuzatuv  postlari  joylashtiriladi.  Eshik  qo‘ng‘-
irog‘i  chalingach  yoki  eshik  taqillatilganidan  so‘ng  qo‘lga  olish  guruhi 
qatnashchilari  eshik  ro‘parasiga  emas,  balki  ehtimol  tutilgan  qurolli 
qarshilik xavfidan xoli bo‘lish va eshikdagi qarash tuynukchasi yoki qulf 
tirqishidan  ko‘zga  tashlanmaslik  uchun  eshikning  ikki  yonidagi  chetga 
joylashadilar.  Eshikni  ochgandan  yoki  uni  sindirgandan  so‘ng  tezkor 
xodimlar zudlik bilan binoga kiradilar, gumon qilinuvchi qarshilik ko‘r-
satishga urinsa, uni qurolsizlantiradilar va shaxsiy tintuv o‘tkazadilar.  
Agar  jinoyatchi  oldindan  tayyorlab  qo‘yilgan  joyga  yashirinsa, 
hujumga  duch  kelmaslik  uchun  ehtiyot  choralariga  rioya  qilgan  holda, 
tintuv  qoidalari  bo‘yicha  qidirish  olib  boriladi.  Alohida  ajratilgan  yoki 

 
163 
qorong‘ilashtirilgan  binoga  kirishdan  oldin  uni  yoritib  ko‘rish  yoki 
qidiruv-xizmat  itini  oldinga  o‘tkazib  yuborish  kerak.  Ehtiyot  bo‘lib 
javonlarni,  sandiqlarni  ochish,  krovatlar,  dasturxon  to‘shab  qo‘yilgan 
stollarning tagini ko‘zdan kechirish kerak.  
Ushlanayotgan shaxs pech, yerto‘la, chordoq, binoning tashqi devori-
da  (balkon  tagida  qo‘li  bilan  osilib),  liftlarning  oraliq  devorlarida,  shax-
talarda  berkingan  hollar  ham  uchraydi.  Qishloq  joylarda  esa  gumon 
qilinuvchilar hovlidagi bostirmalar, pichanxonalardagi g‘aramlar, pichanlar 
orasiga,  uyumlarga  yashiringan,  o‘tinxonalarda  ustiga  o‘tin  taxlab  qo‘yil-
gan, quduqlarga tushib olgan, daraxt barglariga berkingan bo‘lishi mumkin.  
Jamoat joylarida ushlash ichki ishlar organlari xodimlari tomonidan 
o‘q-otar  qurol  ishlatishning  imkoniyati  cheklangani  (hatto  o‘ta  jiddiy 
vaziyatlarda  ham)  va  gumon  qilinuvchi  tomonidan  qurol  qo‘llash xavfi 
mavjud  bo‘lgani  bois  qiyinlashadi.  Shuning  uchun  gumon  qilinuvchiga 
to‘satdan  yaqinlashish  hal  qiluvchi  rol  o‘ynaydi.  Bu  tergov  harakatini 
odamlar  eng  kam  to‘plangan  joylarda  yoki  gumon  qilinuvchining 
harakatlanish  imkoniyatlari  cheklangan  sharoitda  (xonadan  chiqayot-
ganda, garderobda, hojatxonada, transport vositasiga o‘tirayotganda yoki 
undan tushayotganda va hokazo) o‘tkazish maqsadga muvofiq.  
Jinoyat qilishga tayyorlanayotgan jinoyatchilarni ushlash ham juda 
murakkabdir.  Jinoyatchining  niyatlari,  jinoiy  tajovuz  obyekti,  jinoyat 
sodir etish vaqti va joyi haqida tergovchi ega bo‘lgan axborotdan kelib 
chiqib, uning tomonidan ushlash taktikasi tanlanadi. Masalan, agar unda 
muayyan shaxslarning jinoyat sodir etishga hozirlik ko‘rayotgani haqida 
ma’lumotlar  bo‘lsa,  biroq  tajovuz  vaqti  va  obyekti  noma’lum  bo‘lsa, 
ushlashni  gumon  qilinuvchilarning  yashash  joyida  yoki  ular  jinoyat 
qurollarini  saqlaydigan  joyda  o‘tkazish  tavsiya  qilinadi.  Agar  tergov 
jinoyat sodir etishga tayyorlanayotgan barcha shaxslar haqida va jinoiy 
tajovuzning  aniq  vaqti  to‘g‘risida  to‘liq  ma’lumotga  ega  bo‘lmasa, 
ushlash pistirmalar tashkil etish yo‘li bilan jinoyat joyida o‘tkaziladi.  
Guruhni  qo‘lga  olish  o‘ta  murakkab  va  xavfli  bo‘lgani  tufayli  bu 
usuldan o‘ta zarur hollardagina foydalanish lozim. Bundan oldin guruh 
tarkibini  bo‘lib  tashlashga  harakat  qilinadi.  Ichki  ishlar  idoralari 
xodimlari bevosita yoki jamoatchilik orqali jinoiy guruh yig‘ilgan joyga 
yaqin yerda go‘yoki jinoyat sodir qilingani haqida yoki pasport rejimiga 
rioya  qilishni  tekshirish  bo‘yicha  tadbirlar  o‘tkazilayotgani  to‘g‘risida 
mish-mish  tarqatib,  ishonchli  bo‘lishi  uchun  qo‘shni  uylar  yoki 
xonadonlarda  tekshirish  o‘tkazishlari  mumkin.  Ichki  ishlar  idoralari 
xodimlari  tomonidan  tezkor  va  profilaktik  tadbirlarning  o‘tkazilishi 

 
164 
natijasida fosh bo‘lib qolishdan xavfsirab, jinoiy guruh a’zolari bunday 
vaziyatda  o‘zlari  bo‘lgan  joydan  yakka-yakka  bo‘lib  chiqib  ketishni 
ma’qul  ko‘radilar.  Ularning  chiqib  ketishi  ehtimol  tutilgan  joylarga 
pistirma qo‘yiladi va jinoyatchilar ushlanadi.  
Agar  guruhni  qo‘lga  olishga  to‘g‘ri  keladigan  bo‘lsa,  ichki  ishlar 
idoralari xodimlari son jihatdan ancha ko‘p bo‘lishi, yaxshi qurollanishi 
va  individual  himoya  vositalariga  ega  bo‘lishi  zarur.  Imkoni  boricha, 
ushlanishi  lozim  bo‘lgan  shaxslarning  ketish  yo‘li  yopilishi,  o‘rab 
olinishi  kerak.  Ushlash  zarur  bo‘lganda  ogohlantiruvchi  o‘q  uziladi, 
ushlangan  shaxslar  darhol  ko‘zdan  kechiriladi  va  shaxsiy  tinuv  qilinib 
qo‘l kishanlari taqiladi. Ushlangan shaxslar ichki ishlar organiga alohida-
alohida  olib  kelinadi.  Bundan  ko‘zlangan  maqsad  ularning  o‘zaro  til 
biriktirishga  yo‘l  qo‘ymaslikdir.  Bunda  ular  ayblarini  fosh  etuvchi 
obyektlardan  xalos  bo‘lmasliklarini  ko‘zdan  qochirmaslik  lozim.  Yax-
shisi, ham qo‘lga olishni, ham olib kelishni ikki xodim, ushlangan shaxs-
ning bevosita ikki tomonida va guruhni to‘sish atrofdagilarni kuzatishni 
ta’minlaydigan uchinchi xodim oldinda bo‘lgani holda amalga oshirgan 
ma’qul. Harakat marshruti shunday tanlanishi lozimki, bunda guruh ku-
tilmaganda yoki oldindan bilib sheriklari bilan yoxud ushlangan shaxs-
ning qarindoshlari bilan uchrashib qolishiga yo‘l qo‘yilmasligi kerak.  
Ushlashgan  shaxsni  ichki  ishlar  idoralariga  olib  borish  yakuniy 
bosqich  bo‘lib,  uni  boshlashdan  oldin  ushlanganlar  tartibga  amal 
qilishlari  va  ular  qochishga  harakat  qilsalar,  xodimlar  tomonidan  qurol 
ishlatilishi mumkinligi haqida ogohlantiriladilar. 
Ushlanganlarni  yo‘lning  o‘rtasidan  olib  yurish  kerak,  chunki  bu 
uning  sheriklari  tomonidan  to‘satdan  hujum  uyushtirilishiga  yo‘l 
qo‘ymaydi. Shuningdek, gavjum ko‘chalar, maydonlar, yo‘lkalardan olib 
yurish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. 
Ushlanganlarni maxsus jihozlangan yopiq avtomashinalarda yetka-
zish maqsadga muvofiq. Agar u ochiq yuk mashinasida olib ketilayotgan 
bo‘lsa,  kuzovning  poliga  harakatga  qarama-qarshi  tomonga  qaratib 
o‘tirg‘izib  qo‘yiladi.  Yengil  mashinaning  orqa  o‘rindig‘ida  faqat  bitta 
ushlangan shaxsni ikkita xodim o‘rtasida olib ketish mumkin. 
Ushlanganlarni mototsiklda yoki yo‘lovchi mashinalarda yetkazish 
mumkin emas. Yo‘lovchi transportlardan faqat ushlangan shaxs yarador 
bo‘lib,  mustaqil  harakatlana  olmagandagina  foydalanish  mumkin. 
Begona shaxslarni avtomashinaga o‘tkazishga mutlaqo yo‘l qo‘yilmaydi. 
Tezkor  guruhning  faoliyati  ushlashning  barcha  qatnashchilari 
tomonidan albatta tahlil qilinishi va baholanishi lozim. 

 
165 
Voyaga yetmagan shaxsni ushlash faqat o‘ta zarur bo‘lgan hollarda 
va  qoida  tariqasida  kunduzi  amalga  oshiriladi.  Voyaga  yetmagan 
shaxsning  ushlangani  va  qayerda  ekanligi  haqida  ota-onasiga  yoki 
qonuniy  vakillariga  xabar  qilinish  lozim.  Bayonnomada  o‘smirni 
kattalardan va sudlangan voyaga yetmaganlardan alohida saqlash zarur-
ligini ko‘rsatish talab qilinadi. Voyaga yetmaganlarga  nisbatan, odatda, 
qurol  yoki  kishan qo‘llanilmaydi  (o‘ta  og‘ir  jinoyatlarni  sodir qilganlar 
bundan mustasno).  
Xavfli jinoyat sodir etgan o‘smirni ushlash uchun uning joylashgan 
joyini  aniq  belgilab  olish  zarur.  Ba’zan  ota-onalar  jinoyat  sodir  etgan 
farzandlarini  jinoiy  javobgarlikdan  saqlab  qolish  uchun  ko‘p  hollarda 
ularni  o‘z  qarindoshlarinikida,  tanishlarinikida  yashirishadi  yoki 
davolash muassasalariga joylashtiradilar.  
Ushlab  olish  manfaatdor  shaxslarning  diqqatini  jalb  qilmaslik  va 
o‘smirning  ruhiyatini  shikastlamaslik  choralarini  ko‘rgan  holda  amalga 
oshiriladi. Ayni paytda shuni yodda tutish lozimki, katta yosh guruhidagi 
voyaga  yetmaganlar  tomonidan  hatto  qurol  ishlatishgacha  bo‘lgan 
qarshilik istisno qilinmaydi.