A k a d e m I y a kriminalistik taktika

 
2-§. Tanib olish uchun ko‘rsatishga tayyorgarlik ko‘rish 
 
Tanib  olish  uchun  ko‘rsatishga  tayyorgarlik  ko‘rish  tergov 
harakatining  muvaffaqiyatli  yakunlanishiga  sabab  bo‘lishi  mumkin. 
Uning o‘tkazilishi to‘g‘risida taktik qarorga kelish tegishli shaxsni so‘roq 
qilgandan  keyin  ma’lum  bo‘ladi  (agar  bu  shaxs  ma’lum  sharoitlarda 
muayyan obyektni kuzatib, uning belgilarini eslab qolsa, uni tanib olish 
qobiliyatiga ega bo‘lsa va shu haqda batafsil ko‘rsatmalar bersa). 
Amaliyotda  shaxslarni  tanib  olish  uchun  ko‘rsatish  quyidagi 
vaziyatlarda amalga oshiriladi: 
– tanib olish uchun ko‘rsatiladigan shaxs tanib oluvchiga noma’lum 
bo‘lsa-da,  lekin  tegishli  holatlarda  tanib  oluvchi  ushbu  shaxsni  kuzatib 
qandaydir tashqi qiyofa belgilarini eslab qolsa; 

 
126 
–  tanib  oluvchi  tanib  olish  uchun  ko‘rsatiladigan  shaxsni  tanisa 
ham,  lekin  uning  familiyasi,  ismi,  otasining  ismini  bilmasa  yoki  uning 
familiyasi, ismi, otasining ismini noto‘g‘ri aytsa; 
– agar tanib oluvchi tanib olish uchun ko‘rsatiladigan shaxsni tanib, 
uning ismi-sharifini to‘g‘ri aytsa, ammo tanib olish uchun ko‘rsatiladigan 
shaxs bu faktni inkor etsa. 
Tanib olish uchun ko‘rsatishga tayyorgarlik qilganda tergovchi bu 
harakatning o‘tkazish joyi va vaqtini belgilashi va bu tergov harakatini 
o‘tkazish  uchun  ma’qul  sharoitlarni  yaratishi  lozim.  Bu  harakatni 
o‘tkazish uchun yetarli darajada keng va yorug‘ xona tanlanadi (chunki 
uning  ichida  tergov  harakatining  barcha  qatnashchilari  yig‘ilishi 
mumkin). 
Tanib  olish  uchun  ko‘rsatishni  o‘tkazish  uchun  tanib  olinuvchi 
shaxs yoki predmet bilan ko‘rsatiladigan obyektlarni tanlash juda muhim 
masala hisoblanadi. Agar tanib olish uchun biror-bir shaxs ko‘rsatilishi 
lozim bo‘lsa, u holda tashqi qiyofasi bo‘yicha unga o‘xshashroq shaxslar 
topilishi  lozim.  Bunday  shaxslarni  topish  juda  murakkab  vazifadir. 
Ushbu masalani yechishda tergovchining mahalla, jamoat tashkilotlariga 
murojaat qilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Tanib olish uchun ko‘rsatishga taqdim etiladigan shaxslar orasidagi 
farq  kam  bo‘lsa,  bu  tergov  harakati  voqelikka  to‘g‘ri,  shunchalik  aniq-
ravshan bo‘ladi. 
Ushbu  tergov  harakatiga  tayyorgarlik  ko‘rishda  tergovchi  ikkita 
xolislarni belgilangan soatga chaqirishi lozim. 
Agar bu tergov harakatining biror qatnashchisi davlat tilini bilmasa, 
u holda tarjimon chaqiriladi. 
Tergovchi ushbu tergov harakati jarayoni va natijalarini qayd qilish 
uchun  video  yoki  fotoapparatni  tergov  harakatlari  o‘tkazishga 
tayyorlaydi  yoki  fotosuratga  olish  va  videoga  yozish  uchun  tegishli 
mutaxassisni taklif etadi. 
Tergovchi tanib oluvchi shaxsning qayerda bo‘lishiga doir masalani 
o‘ylab  ko‘rishi  lozim.  Negaki,  bu  tergov  harakatini  o‘tkazishdan  avval 
tanib  oluvchi  va  tanib  olinuvchi  tasodifan  uchrashib  qolmaslik 
choralarini amalga oshirish juda muhim. 
Tanib  oluvchiga  gumon  qilinuvchi  yoki  ayblanuvchini  tanib  olish 
uchun ko‘rsatish lozim bo‘lsa, unga bu tergov harakatini o‘tkazish tartibi 
tushuntiriladi.  Ruhiy  jihatdan  tergov  harakatiga  tayyor  bo‘lmagan 
shaxslar,  garchi  jinoyatchini  tanib  olsalar  ham,  jinoyatchidan  qo‘rqib 
yoki qattiq hayajonlanib, ularga tanib olish uchun ko‘rsatilgan shaxslar 

 
127 
orasidan hech kimni tanimasliklari to‘g‘risida ko‘rsatuv beradilar. Tanib 
oluvchiga  bo‘lajak  tergov  harakatining  mohiyatini  tushuntirganda,  uni 
ushbu  harakatga  ruhiy  jihatdan  tayyor  qilib  qo‘yish  juda  muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
 
3-§. Shaxsni tanib olish uchun ko‘rsatish 
 
Tergovchi  shaxsni  tanib  olish  uchun  ko‘rsatish  bo‘yicha  taktik 
qaror  qabul  qilib,  zarur  tayyorgarliklarni  ko‘rib,  bevosita  bu  tergov 
harakatini  o‘tkazishga  kirishadi.  Uni  o‘tkazganda  ma’lum  bir  tartib-
qoidaga  rioya  qilish  lozim.  Avvalambor,  alohida  bir  xonaga  tanib 
oluvchini kiritish maqsadga  muvofiqdir, chunki u tasodifan bo‘lsa ham 
tanib  olinuvchi  va  u  bilan  ishtirok  etuvchi  shaxslar  va  hodisalarni 
ko‘rishini aniq maqsad qilib bo‘lmaydi. Shundan so‘ng tergovchi xonaga 
(boshqa  xona  bo‘lishi  lozim)  bu  tergov  harakatida  ishtirok  etuvchi 
xolislarni taklif etadi. Ularni qulay joylarga o‘tkazib, uning jarayoni va 
natijalari yaqqol ko‘riladigan joyga boshqa qatnashchilarni taklif etadi. 
Keyin  xonaga  tanib  olishda  tanib  olinuvchi  bilan  statist  sifatida 
ishtirok  etuvchi  ikkita  odam  taklif  qilinadi. Tergovchi  ularga  huquq  va 
burchlarini  tushuntiradi,  har  birining  rolini  gapirib  beradi  va  tergov 
harakatining mohiyatini xabar qiladi. Tanib olinuvchiga o‘zining xohishi 
bo‘yicha  statistlar  orasida  xohlagan  joyiga  turish  (o‘tirish)ga  ijozat 
beriladi va bu to‘g‘risida bayonnomada qayd etiladi. 
Agar tanib olishga gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi ko‘rsatilsa, u 
holda,  tergovchi  ularning  qochish  holatlarini  hisobga  olib,  xavfsizlik 
choralarini  ko‘radi.  Bu  maqsadlarda  tergov  harakatida  imkoniyat  boricha 
ichki  ishlar  organining  biror  xodimi  taklif  etiladi  (tezkor  xodim, 
profilaktika inspektori, boshqa xodim). 
Bu  xonaga  tanib  oluvchini  taklif  etish  ushbu  tergov  harakatining 
muhim  vaziyati  hisoblanadi.  Bu  masala  avvaldan  yaxshi  rejalashtirilishi 
lozim. Taklif etish tarzi tanib olinuvchi qaysi joyda bo‘lganligi to‘g‘risida 
hech  kimda  hech  qanday  shubha  tug‘dirmasligi  kerak.  Tanib  oluvchini 
telefon  yoki  selektor  orqali  chaqirish  maqsadga  muvofiqdir.  Bu  holda 
tergov harakatini o‘tkazish xonasidan hech kim chiqib ketmaydi. Tergovchi 
telefon trubkasini ko‘tarib yoki selektor tugmasini bosib quyidagi so‘zlarni 
aytadi:  «Fuqaro  Jumanov,  marhamat,  6-sonli  xonaga  kiring,  tergov 
harakatida ishtirok etasiz». 
Agar  tanib  oluvchi  guvoh  yoki  jabrlanuvchi  bo‘lsa,  u  jinoyat  ishi 
bo‘yicha ogohlantiriladi, ya’ni uni ko‘rsatuvlar berishdan bosh tortishi yoki 

 
128 
bila  turib  yolg‘on  ko‘rsatuv  berishi  uchun  jinoiy  javobgarlik  to‘g‘risida 
ogohlantiradi.  Shundan  so‘ng  tanib  oluvchiga  unga  tanib  olish  uchun 
ko‘rsatilgan  shaxslarga  nisbatan  tanish  bo‘lgan  shaxslar  bor  yoki  yo‘qligi 
aniqlanadi.  Shunday  vaziyatlar  bo‘lishi  mumkinki,  statistlardan  biri  tanib 
oluvchining tanishi bo‘lib chiqishi mumkin. Shundan so‘ng tergovchi tanib 
oluvchining  bayonnomasida  bor  bo‘lgan  ma’lumotlarga  ko‘ra,  tanib 
oluvchiga tanib olishi uchun qulay sharoitlar yaratadi. Shu maqsadda tanib 
olinuvchilarga o‘rnidan turishga buyruq beradi, ularni chapga, o‘ngga, orqa 
tomonga  burilib  turishlarini  so‘raydi  va  hokazo.  Shundan  so‘ng  tanib 
oluvchi  savolga  javob  berishi  lozim,  ya’ni  unga  tanib  olish  uchun 
ko‘rsatilgan uchta shaxs orasidan muayyan vaziyatlarda (jinoyat sodir etish-
da)  jinoyat  sodir  etgan  odamni  kuzatganligi  sababli  ushbu  shaxslarning 
orasida o‘sha odam bor yoki yo‘qligini aytishi kerak bo‘ladi. Tanib oluvchi 
quyidagi variantlarga asosan harakat qilishi mumkin: 
1)  tanib  oluvchi  tanib  olinuvchini  tanidi.  Agar  shunday  holat  yuz 
bersa, u holda tergovchi bu odamni qaysi tashqi qiyofa belgilariga asosan 
tanib  olganligi,  ushbu  odamni  avval  qanday  sharoitlarda  ko‘rganligini 
hamda tanib olinganligining oldingi harakatlari nimadan iborat ekanligini 
aniqlashi kerak; 
2) tanib oluvchi unga tanib olish uchun ko‘rsatilgan odamni ma’lum 
sharoitlarda  ko‘rgan  odamga  o‘xshashligini  gapirsa-da,  lekin  aynan  shu 
odamni  o‘sha  sharoitlarda  ko‘rganligini  tasdiqlashga  imkoni  yo‘q,  ya’ni 
izlanayotgan odam aynan o‘sha ekanligi tanib oluvchida shubha uyg‘otadi; 
3)  tanib  oluvchi  unga  tanib  olish  uchun  ko‘rsatilgan  shaxslar 
orasidan hech kimni tanigani yo‘q. 
Tanib  olish  uchun  ko‘rsatish  jarayoni  va  natijalari  ushbu  tergov 
harakati bayonnomasida batafsil qayd qilinishi lozim. 
Amaliyotda  shunday  vaziyatlar  bo‘ladiki,  jabrlanuvchi  (guvoh)  unga 
tanib olish uchun ko‘rsatilgan shaxslar ichidan hech kimni tanib olmaganini 
aytsa-da,  tanib olinuvchi shaxs  jabrlanuvchini taniganini  va  aynan  o‘zi bu 
jinoyatni sodir etganligini bo‘yniga oladi. Bunday hollarda tergovchi tanib 
oluvchining  ko‘rsatuvlarini  bayonnomada  qayd  qilganidan  so‘ng,  tanib 
olinuvchidan  (ayblanuvchini  gumon  qilinuvchidan)  jabrlanuvchini  qanday 
tashqi  qiyofa  belgilari  bo‘yicha  tanib  olganligi  va  u  jinoyat  sodir  etganda 
uning harakatlari nimadan iborat bo‘lganligi to‘g‘risida to‘liq axborot olishi 
zarur. 
Agar  tanib  oluvchiga  bir  necha  tanib  olinuvchi  ko‘rsatilishi  zarur 
bo‘lsa,  har  bir  tanib  olinuvchi  unga  qo‘shilgan  statistlar  bilan  birgalikda 
tanib  olish  uchun  ko‘rsatilishi  kerak.  Bunday  tartibda  o‘tkazilgan  tergov 

 
129 
harakatlari  ayblanuvchilarni  bir-biri  bilan  uchrashib  «umumiy  himoya 
chizig‘ini»  hosil  qilishga  yo‘l  qo‘ymaydi  va  haqiqatning  aniqlanishiga 
ortiqcha muammo paydo qilmaydi. 
Shuni qayd etish lozimki, bir necha tanib oluvchiga aynan bir paytda 
bitta  tanib  olinuvchini  statistlar  orasida  ko‘rsatish  maqsadga  muvofiq 
bo‘lmaydi.  Tergovchi  har  bir  tanib  oluvchiga  tanib  olinuvchini  ko‘rsat-
ganda  shunday  holatlarni  vujudga  keltirishi  lozimki,  har  bir  tergov 
harakatida  tanib  olinuvchi  statistlar  orasida  o‘zining  turgan  joyini 
almashtirib tursin. Bu esa tanib olish darajasini ko‘taradi. Aks holda tergov 
xatosiga uchrash mumkin. 
Masalan,  bir  jinoyat  ishi  bo‘yicha  firibgar  ayol  jinoiy  javobgarlikka 
tortilgan  va  u  davlat  nafaqaxo‘rlarining  turar  joylariga  borib,  ularning 
nafaqasini oshirish evaziga har biridan 50-100 ming so‘m olishga muvaffaq 
bo‘lgan. Gumon qilinuvchi ushlangandan so‘ng tergovchi tanib olish uchun 
ko‘rsatish maqsadida tergov harakatini o‘tkazadi va ushbu tergov harakatiga 
bir  necha  nafaqaxo‘rlarni  chaqiradi.  Ularning  har  biri  tergov  harakati 
o‘tkaziladigan xonaga kirib, firibgar ayolni boshqa ayollar orasidan taniydi. 
Ammo bu yerda tergovchi xatoga yo‘l qo‘ygan edi. Chunki u tanib olinuvchi 
ayolni  statistlar  orasida  joyini  almashtirmasdan,  boshqa  nafaqaxo‘r  tanib 
oluvchilarga  ko‘rsatgan.  Keyinroq  shu  narsa  ma’lum  bo‘ldiki,  birinchi 
nafaqaxo‘r  firibgar  ayolni  taniganidan  keyin,  u  boshqa  nafaqaxo‘rlarga 
statistlar orasida, ya’ni o‘rtada o‘sha firibgar ayol turganligini ma’lum qilgan 
va boshqa nafaqaxo‘rlar ham xonaga kirgach, o‘sha ayolni firibgar ayol deb 
tanishgan. Tergov oxirida esa aynan o‘sha tanib olinuvchi ayol hech qanday 
jinoyat sodir etmaganligi ma’lum bo‘lgan. 
Ma’lum bir vaziyatlarda odamlar tashqi qiyofa belgilaridan tashqari, 
dinamik  (funksional)  belgilarga  asosan  tanilishi  mumkin.  Shuning  uchun 
tanib  olish  ularning  ovozi,  nutqi,  yurishi  bo‘yicha  va  ularning  alohida 
xususiyatlariga asosan o‘tkaziladi. Shunisi ma’lumki, ko‘rsatilgan belgilar 
yetarli ravishda o‘ziga xos va nisbiy ravishda mustahkamdir. 
Shaxsni  dinamik  belgilariga  asosan  yuqorida  ko‘rsatilgan  tartibda 
tanib olish o‘tkaziladi. Ammo bu tergov harakatini o‘tkazganda ovozning, 
nutqning  belgilariga  yoki  yurish  xususiyatlariga  asosiy  e’tibor  beriladi. 
Tanib  olinuvchilar  tergovchining  talabi  bo‘yicha  ketma-ket  ravishda 
ma’lum  so‘zlarni,  jumlalarni  aytadilar  yoki  belgilangan  masofani  yurib 
o‘tadilar. Bunday harakatlarni o‘tkazganda tergovchi har bir tanib olinuv-
chiga ovozini pasaytirib yoki baralla qo‘yib gapirishni talab qiladi. Tanib 
oluvchi tanib olinuvchilarning yurishlariga, ovozlarining xususiyatlariga va 
nutqiga  diqqat  bilan  nazar  solib  turadi  va  shundan  so‘ng  tegishli  shaxsni 
tanib olgani yoki tanib olmaganligi to‘g‘risida ko‘rsatuv beradi. 

 
130 
Masalan,  bir  jinoyat  ishi  bo‘yicha  talaba  K.  shahardan  chiqishda 
yo‘lida kechki payt piyoda ketayotganida, «Neksiya» mashinasida o‘tirgan 
uchta  shaxs  uni  olib  ketishadi  va  kollektorning  butazor  joyida  uni 
zo‘rlashadi.  Kechki  payt  bo‘lganligi  uchun  K.  jinoyatchilarning  tashqi 
qiyofa belgilarini eslab qola olmagan, ammo avtomashina haydovchisining 
oyog‘i protez ekanligini ma’lum qilgan va yurishini eslab qolgan. 
Ish  bo‘yicha  gumon  qilinuvchi  aniqlangandan  so‘ng  uni  ikkita 
protezga  ega  statistlar  bilan  birgalikda  tanib  olish  uchun  jabrlanuvchiga 
ko‘rsatishgan  va  jabrlanuvchi  gumon  qilinuvchining  yurishi  bo‘yicha  uni 
tanib olgan. 
Ovoz  bo‘yicha  tanib  olish  o‘tkazilganda,  agar  ovoz  bo‘yicha  tanib 
olinuvchi yo‘q bo‘lsa, bu tergov harakatida tanib olinuvchining magnitofon 
tasmasiga yozilgan ovozi bo‘yicha tanib olish mumkin bo‘ladi. 
Bunday  tergov  harakatiga  tayyorgarlik  ko‘rganda  tanib  olish  uchun 
yozilgan  ovozning  mazmunini  qog‘ozga  tushirish  kerak.  Shundan  so‘ng 
ikkita  shu  ovozga  o‘xshash  ovozda  gapiruvchi  statistlar  tanlanadi  va 
ularning  har  biri  qog‘ozda  yozilgan  matnni  o‘qib,  magnitofonda  ovoz 
tasmasiga  yozdiradilar.  Yozilgan  fonogrammalar  bir-biriga  o‘xshash 
bo‘lishi lozim. Fonogrammalarning barchasi raqamlanadi, ularga tergovchi 
hamda xolislarning imzosi qo‘yiladi. 
Tergov harakatini o‘tkazganda tanib oluvchi barcha fonogrammalarni 
xolislar  va  tergovchi  ishtirokida  eshitib  chiqadi  (agar  u  fonogrammada 
yozilgan  ovozni  ikkinchi  marotaba  eshitishni  xohlasa,  uning  xohishi 
bajarilishi  kerak)  va  shundan  so‘ng  ovozini  tanigani  yoki  tanimaganligi 
to‘g‘risida ko‘rsatuv beradi. Agar ovozni tanigan bo‘lsa, qanday belgilarga 
asosan  taniganligi  bayonnomada  qayd  qilinadi  va  ko‘rsatilgan  fonogram-
malar unga ilova etiladi. 
 
4-§. Tanib olish uchun ko‘rsatishning boshqa turlari 
 
Jinoyatchilikka  qarshi  kurashda  amaliy  sohalarda  predmetlarni 
tanib  olish  uchun  ko‘rsatish  keng  tarqalgan.  Odatda,  bu  predmetlar 
asosida  jinoyat  sodir  etilgan  bo‘ladi  yoki  ular  jinoyat  tajovuzining 
predmetlari sifatida tan olinadi. 
Predmetlarni  tanib  olish  uchun  ko‘rsatish  jonli  shaxslarni  tanib 
olish  uchun  ko‘rsatishdan  farq  qilmaydi.  Predmet  o‘ziga  o‘xshash 
predmetlarning  guruhida  tanib  olish  uchun  ko‘rsatiladi.  Tanib  oluvchi 
dastavval qanday belgilarga asosan predmetni tanib olishini bilish uchun 
uning  belgilari  to‘g‘risida  so‘roq  qilinadi.  Tergov  harakatini  o‘tkazish 

 
131 
jarayonida  tanib  oluvchi  aynan  shu  belgilarni  qidirib  topadi.  Shu 
maqsadda  u  predmetni  qo‘lga  olib,  uni  har  tomonlama  ko‘zdan 
kechirishi,  tegishli  belgilarni  topib  olish  maqsadida  ma’lum  harakatlar 
qilishi mumkin. 
Agar  predmet  noyob  bo‘lsa,  bu  holatni  murakkablashtiradi  (agar 
ushbu  predmetdan  boshqa  o‘xshash  predmet  yo‘q  bo‘lsa).  Bunday 
holatlarda  ushbu  predmetga  o‘xshash  predmetlarni  topishga  imkon 
bo‘lmaydi,  shuning  uchun  bu  predmetni  boshqa  unga  o‘xshamas 
predmetlar orasida ko‘rsatish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. Eng yaxshisi, 
so‘roq  qilinuvchi-tanib  oluvchi  shaxsga  bu  predmetni  ko‘rsatib,  uning 
belgilari to‘g‘risida so‘rash to‘g‘riroq bo‘ladi. 
 
Agar predmetni tanib oluvchida bu predmetning pasporti yoki raqami 
bo‘lgan hujjati bo‘lsa, uni tanib olish uchun ko‘rsatishning hojati qolmaydi. 
Predmetni  tanib  olish  uchun  ko‘rsatish  jarayoni  va  natijalarini  qayd 
qilish jonli shaxslarni tanib olish uchun ko‘rsatish harakatiga o‘xshab qayd 
etiladi. Bayonnomada ketma-ketlik asosida tergov harakatining jarayoni va 
natijalari qayd etiladi. Bayonnomaga tayanib, tanib olish uchun ko‘rsatilgan 
predmetlarni masshtab fototasvirini ilova qilish maqsadga muvofiqdir. 
Murdani  tanib  olish  uchun  ko‘rsatish  boshqa  tanib  olish  uchun 
ko‘rsatish  harakatlaridan  biroz  farq  qiladi,  chunki  murda  yakka  holda 
tanib olish uchun ko‘rsatiladi. 
Tergovning  dastlabki  bosqichida  ma’lum  bir  shaxsning  bedarak 
yo‘qolganligi to‘g‘risida arizalar bo‘lmasa ham murdani batafsil ko‘zdan 
kechirib,  topilgan  joyga  yaqin  bo‘lgan  aholi  yashash  joylarining 
istiqomat qiluvchi fuqarolariga ularni so‘roq qilmasdan ham tanib olish 
uchun ko‘rsatiladi. 
Murdani  o‘likxonaga  olib  kelgandan  so‘ng,  zarur  bo‘lsa,  uning 
«tualeti»  bilan  shug‘ullanishadi,  ya’ni  hayotiy  tashqi  qiyofasi,  iloji 
boricha,  tiklanadi.  Shaxsning  bedarak  yo‘qolganligi  to‘g‘risida  xabar 
bergan shaxsni (yo‘qolgan shaxsning tashqi qiyofa belgilari to‘g‘risida) 
dastavval so‘roq qilinadi. Shundan so‘ng murda har bir tanib oluvchiga 
alohida  holda  tanib  olish  uchun  ko‘rsatiladi.  Har  bir  tanib  oluvchiga 
murdaning  tanasini  har  tomonlama  ko‘zdan  kechirib  chiqishga  sharoit 
yaratiladi.  Bunday  maqsadlarda  murdani  kiyimsiz  tanib  olish  uchun 
ko‘rsatish  mumkin.  Kiyimlarni  esa  predmetlarni  tanib  olish  uchun 
ko‘rsatish qoidalariga binoan ko‘rsatiladi. 
Murdani  tanib  olish  uchun  ko‘rsatganda  shuni  ham  esda  tutish 
lozimki,  uning  tanasi  ma’lum  vaqt  ichida  o‘zgarishlarga  uchraydi. 
Murdaning  jismlari  bo‘shashib,  tanasi  chiriy  boshlaydi  va  tanasi  bilan 

 
132 
birgalikda  murdaning  tashqi  qiyofasi  ham  o‘zgaradi.  Shuning  uchun 
tanib  olish  uchun  ko‘rsatish  jarayonida  bayonnomada  qayd  etilgan 
muayyan  belgilari  murdaning  tanasida  bor  bo‘lgan  belgilar  bilan 
mutanosibligiga e’tiborni qaratish lozim. 
Agarda  murda  biror-bir  odam  (yoki  bir  necha  odam)  tomonidan 
aniq  tanib  olinsa, kelajakda  xatolardan  xolis  bo‘lish  maqsadida  tegishli 
kriminalistik  tavsiyalarni  amalga  oshirish  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi: 
murdani  tanib  olish  uchun  signalitik  usulda  suratga  olish  zarur.  Uni 
daktiloskopiyalash  va  undan  soch,  qon  namunalarini  olish  kerak.  Ba’zi 
hollarda murdaning tashqi qiyofasi qolipini (niqobini) olish zarur bo‘ladi. 
Shuni  e’tiborga  olish  lozimki,  murdani  tanib  olish,  uning  shaxsini 
aniqlash  shu  harakat  bilan  cheklanmaydi.  Bu  natijani  tekshirish  uchun 
uning  voqelikka  to‘g‘ri  bo‘lganligini  kriminalistik  va  sud-tibbiyot 
tadqiqotlari  tasdiqlashi  lozim.  Ko‘rsatilgan  tavsiyalar  bir  necha 
bo‘laklarga ajratilgan murdalarni tanib olish uchun ko‘rsatishga tegishli 
va ularni bunday hollarda ham ishlatish zarur. Murdani tanib olish uchun 
ko‘rsatish  natijalariga  sovuqqonlik  bilan  qarash  jiddiy  xatolarga  olib 
kelishi mumkin va bu to‘g‘rida quyidagi hodisa misol bo‘la oladi. 
Yuk  mashinasida  haydovchisi  A.  har  kuni  uyga  mast  holda  kelib 
xotinini  uradi.  Uning  xotini  V.  qo‘shnilardan  yordam  so‘rashga  majbur 
bo‘ladi.  Uning xotini V.  yoz faslining o‘rtalarida bedarak yo‘qolib qoladi. 
V.ning yo‘qolganidan keyin ikkinchi kuni jamoat hojatxonasida uning turar 
joyiga  yaqin  joyda  ayolning  murdasi  topiladi.  Hojatxonaning  chuquridan 
chiqarib  olib,  uni  suv  bilan  yuvishadi.  Qo‘shnilar  bu  ayol  jasadi  V. 
bo‘lganligini aniq tanib olishadi. Tergovchi hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘z-
dan kechirgandan so‘ng, murdani tanib olish uchun ko‘rsatish to‘g‘risida bir 
necha  bayonnoma  tuzadi  va  unda  qo‘shnilar  hech  qanday  qiyinchiliksiz 
jasad V. bo‘lganligini aniq tanib olishdi, deb yozilgan bo‘ladi. 
V.ning  eri  A.  hibsga  olinadi.  Jinoyat  ishi  bo‘yicha  u  xotinini 
o‘ldirganligi to‘g‘risida dalillar yig‘iladi va sud A. ni xotinining qotili deb 
jazolaydi. Ammo bir oz vaqt o‘tgach, A. ning xotini V. paydo bo‘lib qoladi 
va  eridan  qo‘rqib,  uni  o‘ldirib  qo‘yish  xavfi  borligi  uchun  undan  qochib 
ketganligi  to‘g‘risida  ko‘rsatuv  beradi.  Shunday  qilib,  bir  necha  oy 
o‘tgandan  so‘ng  murdani  yana  eksgumatsiya  qilishga  va  ayolning  jasadi 
kimga mansubligini aniqlashga majbur bo‘linadi. 
Agar tergovchi murdani tanib olish harakatiga jiddiyroq yondashganda 
va  tegishli  ekspert  tadqiqotlari  o‘tkazilganda,  bu  xatodan  xoli  bo‘lish 
mumkin edi.  

 
133 
Tergov  amaliyotining  ehtiyojlari  hayvonlarni  tanib  olish  uchun 
ko‘rsatish  taktikasini  ishlab  chiqish  taqozo  etadi.  Bu  harakat  umumiy 
qoidalarga  asosan  amalga  oshiriladi.  Bu  tergov  harakatida  ishtirok  etish 
uchun tegishli mutaxassisni taklif etish talab qilinadi (zootexnik, veterinar, 
tibbiyot xodim), chunki ular hayvonlarni tanlab olishda, muayyan belgilarni 
tavsif  etishda,  tanib  olish  o‘tkazganda  katta  yordam  ko‘rsatishlari 
mumkin. 
Agarda  hayvon  xo‘jayini  tomonidan  tanib  olinsa,  u  holda, 
hayvonning  xatti-harakatlariga  nazar  tashlanadi,  ya’ni  hayvonning 
xo‘jayiniga  nisbatan  moyillik  ko‘rsatishi,  uning  oldiga  tezda  chopib 
borishi va uni taniganini bildiradi va shu kabilarga ahamiyat beriladi. 
Xonalarni  va  ochiq  joylarni  tanib  olish  uchun  ko‘rsatish  mustaqil 
harakat  bo‘lib,  uning  mazmuni  tegishli  xonalar  va  ochiq  joylarni  tanib 
olish  uchun  ko‘rsatishdan  iborat.  Tergov  amaliyotida  bunday  zaruriyat 
ma’lum  shaxsni  muayyan  xona  yoki  ochiq  joyda  haqiqatan  bo‘lganligini 
aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Masalan, fuqaro S. mansabdor shaxs N. ga 
o‘z  ishini  ijobiy  hal  qilish  maqsadida  N.ning  uyida  pora  berganligi 
to‘g‘risida xabar qiladi. N. bu faktni inkor etib, S. hech qachon uning uyida 
pul bermaganini aytadi. Fuqaro S. N.ning aniq adresini bilmasa ham uning 
xonalarining  joylashuvi  va  ularda  bo‘lgan  holatni  batafsil  tasvirlab  beradi. 
Bunda tanib olish quyidagi yo‘l bilan amalga oshirilgan. Tergovchi xolislar 
ishtirokida  va  S.  bilan  turar  joy  binosining  uchta  to‘rt  xonali  xonadoniga 
kirib chiqishgan. Uchinchi xonadonda bo‘lgan holat S. ning ko‘rsatuvlarida 
aks  etgan  N.ning  turar  joyida  bo‘lgan  holatga  mutanosib  bo‘lgan  va  bu 
xonadonni S. N.ga tegishli bo‘lgan deb tanib olgan. 
Agar  shaxsning  o‘zini  tanib  olish  uchun  ko‘rsatishning  imkoni  yo‘q 
bo‘lsa,  bu  shaxsning  fotosurati  bo‘yicha  tanib  olish  o‘tkaziladi  va  ushbu 
fotosurat  yana  ikkita  unga  o‘xshash  shaxslarning  fotosuratlari  bilan 
birgalikda  tanib  oluvchiga  ko‘rsatiladi.  Bunday  tanib  olish  JPKning  127-
moddasida qayd etilgan. 
Obyektning fotosurati bo‘yicha tanib olish uchun ko‘rsatish bu obyekt 
qandaydir  sabablarga  ko‘ra  yo‘q  bo‘lganligi  tufayli  o‘tkaziladi.  Bunday 
holda  bayonnomaga  uchta  fotosurat  yopishtiriladi  va  ularda  bir-biriga 
o‘xshash  bo‘lgan  predmetlar  tasvirlanishi  lozim  (ular  raqamlanadi  va 
muhrlanadi).  Shaxsni  tanib olish uchun ko‘rsatish harakatlari oddiy  tarzda 
amalga  oshiriladi.  Tanib  oluvchi  xolislar  ishtirokida  diqqat  bilan 
fotosuratlarga qarab uning esda qolgan belgilar va tasvirda aks etgan tashqi 
qiyofa belgilari bo‘yicha tegishli shaxsni tanib olish to‘g‘risida xabar beradi, 

 
134 
ammo shuni esda tutish lozimki, hatto eng sifatli bo‘lgan fotosurat ham jonli 
shaxsning tashqi qiyofasini to‘liq ravishda aks ettirishi qiyin. Buning uchun 
agar  imkon  bo‘lsa,  ushbu  odamning  o‘zini  tanib  olish  uchun  ko‘rsatish 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Tanib olish uchun ko‘rsatish bo‘yicha JPKning 131-moddasiga binoan 
bayonnoma  rasmiylashtiriladi  va  unda  ma’lum  ketma-ketlikda  tergov 
harakatining  jarayoni  va  natijalari  aks  ettiriladi.  Bundan  tashqari, 
bayonnomada  tanib  oluvchi  shaxs,  tanib  olish  uchun  ko‘rsatilgan  shaxslar 
yoki  predmetlar  to‘g‘risidagi  ma’lumotlar,  va  imkon  bo‘lsa,  tanib  oluvchi 
shaxsni uning tilida qanday tanib olganligi yoziladi. Bundan tashqari, ushbu 
tergov harakatini videokamera yoki fotosuratga olish uskunalari bilan qayd 
qilish ham mumkin. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
135