A k a d e m I y a kriminalistik taktika

 
3-§. Taqqoslash maqsadida tadqiqot o‘tkazish bo‘yicha 
 olinadigan namunalarning turlari 
 
Taqqoslash  maqsadida  tadqiqot  o‘tkazish  bo‘yicha  olinadigan 
namunalarni  to‘g‘ri  tanlash  ekspertiza  tayinlashda  muhim  o‘rin  egal-
laydi.  Ekspertiza  o‘tkazishda  ishlatiladigan  mustaqil,  alohida  turdagi 
obyektlar  taqqoslash  maqsadida  tadqiqot  o‘tkazish  uchun  olinadigan 
namunalar bo‘lib xizmat qiladi. Taqqoslash maqsadida tadqiqot o‘tkazish 
uchun  namunalar  olish  JPKning  188-moddasida  ko‘rsatilgan  bo‘lib, 
alohida tergov harakati hisoblanadi. 
Tergovchi  zarur  bo‘lgan  namunalarni  tergov  jarayonida  hodisa 
sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish paytida, tintuvda, olib qo‘yishda, 
shuningdek,  gumon  qilinuvchi,  ayblanuvchi,  jabrlanuvchi,  guvohlardan 
olishi mumkin. 
Ekspertiza  o‘tkazish  uchun  namunalarni  tanlash  uning  turi,  ta’rifi 
va  hal  etiladigan  savollarga  bog‘liq.  Ekpertizaga  yuboriladigan  barcha 
namunalar quyidagi talablarga, ya’ni o‘xshashlik belgilarining to‘liq aks 
ettirilganligi, taqqoslash mumkinligi, o‘zgarmaslik xususiyati (uzoq vaqt 
mobaynida o‘z xususiyatini yo‘qotmasligi bilan) va kelib chiqish manbai 
aniq  bo‘lganligi  (ya’ni  aynan  shu  shaxsdan  qo‘lyozma  matni  namuna 
sifatida  olinganligi  kabilar)  bilan  talablarga  javob  berishi  kerak. 
Namunalarni olishda taktik shartlar ularni olish o‘z vaqtida amalga oshi-
rilganligi  bilan  belgilanadi,  ya’ni  bu  talab  tergov  holatiga  qarab  bel-
gilanadi  hamda  tadqiqotning  maqsadi  va  obyektlarning  holati  ham 
hisobga  olinishi  zarur. Namunalar sifati  yuqori bo‘lishi  lozim. Shuning 
uchun  namunalarning  muayyan,  aniq  manbadan  va  kerakli  miqdorda 
olinishi  ham  bu  talabga  mos  tushadi.  Namunalarning  soni  va  sifati 
ekspertizaning  turiga  bog‘langan  va  o‘xshashlik  belgilari  ta’rifining 
hisobga olinishini talab qiladi. 

 
187 
Taqqoslash maqsadida tadqiqot o‘tkazish uchun namunalar olishga 
tayyorgarlik  ko‘rish  protsessual  tartibdan  tashqari  quyidagi  taktik 
talablardan tarkib topgan. 
1)  tergovchi  qanday  namunalarni,  qanday  miqdorda  olinishini  hal 
etishi lozim; 
2)  taqqoslash  maqsadida  tadqiqot  o‘tkazish  uchun  namunalarning 
olinish joyi va aniq vaqti belgilanishi kerak; 
3)  taqqoslash  maqsadida  tadqiqot  o‘tkazish  uchun  namunalarni 
olish  harakatida  ishtirok  etuvchi  qatnashchilarning  doirasi  belgilanishi 
lozim; 
4)  taqqoslash  maqsadida  tadqiqot  o‘tkazish  uchun  namunalar 
qanday tarzda va qanday sharoitlarda olinishi belgilanishi lozim; 
5)  namunalar  olish  uchun  tegishli  texnik  vositalarni  tayyor  qilish 
lozim; 
6)   ushbu tergov harakatining rejasini tuzish zarur; 
7)   bu  tergov  harakatini  qayd  qiluvchi  vositalarni  tayyor  qilish 
kerak. 
Namunalarni  olishdan  avval  tergovchining  kerak  bo‘lgan 
namunalarni  qancha  miqdorda  va  qanday  sifatda  olish  to‘g‘risida 
mutaxassis bilan maslahatlashishi maqsadga muvofiqdir. 
Namunalarning  tasnifiga  kelsak,  ular  vaqti  va  kelib  chiqish 
sharoitlariga  asosan  erkin  namunalar  va  eksperimental  namunalardir 
bo‘linadi. 
Erkin  namunalar  –  bu  jinoyat  ishi  bo‘yicha  bog‘lanmagan  va 
jinoyatdan  avval  vujudga  kelgan  namunalardir.  Ularni  tintuv,  olib 
qo‘yish,  ko‘zdan  kechirish  harakatlari  jarayonida  hamda  korxona, 
tashkilot,  muassasa  yoki  xususiy  shaxslardan  olingan  va  ish  bo‘yicha 
hujjatli  ma’lumotlarga  ega  predmet  va  hujjatlar  sifatida  olish  mumkin 
bo‘ladi. 
Eksperimental  namunalar  –  bu  jinoyat  ishini  tergov  qilish 
jarayonida  tergovchining  talabi  bo‘yicha  maxsus  ravishda  ishlab 
chiqilgan  yoki  ma’lum  joylardan  olingan  namunalar.  Masalan,  dastxat 
namunalari,  barmoq  izlari  namunalari,  tirnoq  tagidagi  moddalarni  olish 
namunalari,  soch,  qon,  tupuk  namunalari  shunday  eksperimental 
namunalarga kiradi. 
Ushbu  namunalarni  olish  bayonnomada  batafsil  qayd  qilinadi. 
Zarur bo‘lsa, bu jarayon video yozuv uskunalari orqali ham qayd etiladi. 
Ekspert  tadqiqotining  jarayoniga  kelsak,  bu  jarayon  to‘rt  asosiy 
bosqichdan iborat. Bular: 

 
188 

 obyektlarni dastlabki tadqiq qilish (ekspert tomonidan obyektlar 
ko‘zdan kechiriladi); 

 obyektlarni detalli ravishda tadqiq qilish; 

  tadqiqot  namunalarini  baholash  va  ekspert  xulosasini 
shakllantirish; 
 

 ekspert xulosasini rasmiylashtirish. 
Obyektlarni dastlabki tadqiq qilish ekspertga yuborilgan ekspertiza 
tayinlash to‘g‘risidagi qarordan boshlanadi. Shundan so‘ng ekspert unga 
yuborilgan  obyektlarning  to‘la  yuborilganligini  tekshiradi,  qarorda 
qo‘yilgan savollarni o‘rganadi va ularni jinoyat ishi holatlari bilan solish-
tiradi  (jinoyat  ishi  to‘g‘risidagi  axborot  tergovchining  ekspertiza  tayin-
lash to‘g‘risidagi qarorida to‘liq aks etgan bo‘ladi). So‘ngra unga yubo-
rilgan obyektlarni mutaxassisligi nuqtai nazaridan ko‘zdan kechiradi. Bu 
bosqich tadqiqot o‘tkazish rejasini tuzish bilan yakunlanadi. 
Ikkinchi bosqichda ekspertga yuborilgan obyektlar o‘rganiladi, ya’ni 
ekspert  obyektlardagi  o‘xshashlik  belgilarini  aniqlaydi,  qayd  qiladi  va 
tadqiq  etadi,  kerakli  eksperimentlarni  o‘tkazadi,  belgilarni  bir-biri  bilan 
solishtiradi  hamda  eksperimental  namunalarni  erkin  namunalar  bilan 
taqqoslaydi, ularning o‘xshashlik belgilarini bir-biriga mutanosib bo‘lishini 
yoki  bo‘lmasligini  aniqlaydi.  Shuningdek,  unda  ekspert  bir-biri  bilan 
solishtirish,  birini  biriga  moslash,  qo‘shish  kabi  usullarni  qo‘llaydi. 
Taqqoslash tadqiqoti jarayonida ekspert bir-biriga mos yoki farq qiluvchi 
belgilar yig‘indisini aniqlaydi va ularning mustahkamligiga e’tibor beradi. 
Uchinchi  bosqichda  ekspert  tadqiqot  natijalarini  baholaydi  va 
ekspert  xulosasini  shakllantiradi.  Bu  bosqich  mas’uliyatli  bo‘lib,  u 
ekspertlarning  obyektlarni  to‘g‘ri  baholashi  va  to‘g‘ri xulosa  chiqarishi 
bilan bog‘liq hamda ekspert o‘tkazgan ishning hosilasi sifatida ifodala-
nishi  mumkin.  Shuning  uchun  bu  natija  mantiqiy  tarzda  uning  qilgan 
ishidan kelib chiqishi lozim va shu bosqichda u amalga oshirgan ishiga 
baho berib, faktik ma’lumotlarga asoslangan holda xulosa chiqaradi. 
To‘rtinchi  bosqichda  ekspert  tadqiqoti  ekspertning  xulosasini 
rasmiylashtirish bilan yakunlanadi. Ekspert xulosasi kirish, tadqiq qilish 
va xulosalar qismidan iborat. 
Ekspert  xulosalari  voqelikka  to‘g‘ri  kelib,  salbiy  yoki  ijobiy 
bo‘lishi  mumkin.  Xulosa  ehtimollik  darajasiga  ega  bo‘lishi  mumkin. 
Ular ham ijobiy va salbiyga bo‘linadi. 
Tergovchi  ekspert  xulosasiga  baho  berganda  uni  tahlil  qilishi, 
jinoyat  ishi  bo‘yicha  boshqa  dalillar  bilan  solishtirishi,  obyektlarning 

 
189 
chinligini tekshirishi va xulosada bo‘lgan natijalarning to‘g‘ri bo‘lishini 
tekshirishi  zarur.  Xulosaga  baho  berish  jarayonida  tergovchi 
quyidagilarni aniqlashi lozim: 

  tadqiqotda  ishlatilgan  obyekt  va  materiallarning  tadqiqotga 
yetarli darajada berilganligini; 

 ularni tadqiq qilish usullarining fan talablariga mos bo‘lganligini; 

  ekspert  tomonidan  o‘tkazilgan  tadqiqotning  to‘liqligini  (chunki 
aynan ular asosida xulosa chiqarilgan); 

  xulosaning  fan  va  amaliyot  talablariga  zid  kelmaganligini  va 
jinoyat 
ishi 
bo‘yicha 
to‘plangan 
dalillarga 
qarama-qarshi 
bo‘lmaganligini; 

 xulosaning to‘liqligi va uning ravshan tavsif etilganligini hamda 
ekspert oldiga qo‘yilgan savollarga javoblarning to‘g‘riligini. 
Ekspert xulosasi bo‘yicha tergovchi unga baho berib, zarur bo‘lgan 
qo‘shimcha tergov harakatlarini o‘tkazishi, qayta qo‘shimcha ekspertiza 
tayinlashi,  ekspertni  ekspertiza  o‘tkazish  bilan  bog‘liq  masalalar 
bo‘yicha (yoki uning xulosasi bo‘yicha) so‘roq qilishi mumkin. 
Shunday  qilib,  maxsus  bilimlarning  dastlabki  tergov  jarayonida 
ishlatilishi ekspert tadqiqotlarini jinoyatchilikka qarshi kurash jarayonida 
kengaytirish lozimligini taqozo etadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
190 
 
 
XII bob. TELEFON VA BOSHQA SO‘ZLASHUV QURILMALARI 
ORQALI OLIB BORILADIGAN SO‘ZLASHUVLARNI ESHITISH 
TAKTIKASI 
 
1-§. «Telefon va boshqa so‘zlashuv qurilmalari orqali olib 
boriladigan so‘zlashuvlarni eshitish» tushunchasi  va   
uning mohiyati 
 
Telefon  va  boshqa  so‘zlashuv  qurilmalari  orqali  olib  boriladigan 
so‘zlashuvlarni eshitish yangi tergov harakati bo‘lib, u haqda 1994-yil 
22-sentabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul 
qilingan  O‘zbekiston  Respublikasi  Jinoyat-prosessual  kodeksining  21-
bobi 169-171-moddalarida batafsil ko‘rsatilgan. Mazkur tergov harakati 
mazmuni quyidagilardan iborat: 

 telefon va boshqa so‘zlashuvlarni eshitish harakati qo‘zg‘atilgan 
jinoyat  ishlari  bo‘yicha  o‘tkaziladi,  ularni  eshitish  uchun  tergovchi 
qaror chiqarish yo‘li bilan prokuror sanksiyasini olishi lozim; 

  telefon  va  boshqa  aloqa  vositalari  orqali  olib  boriladigan 
so‘zlashuvlarni  eshitish  kechiktirib  bo‘lmas  tergov  harakati  bo‘lib, 
jinoyat  ishi  bo‘yicha  tergov  jarayonini  jadallashtiradi,  ish  yuzasidan 
isbotlanishi  lozim  bo‘lgan  holatlar,  jinoyatni  sodir  etgan  va  jinoyatga 
aloqasi bo‘lgan shaxslarni aniqlash va shu shaxslarning qayerda yashi-
rinib yurganligi, jinoyatchidan olib qo‘yilgan, o‘g‘irlangan qimmatbaho 
narsalar, buyumlar, pullar va jinoyat qurollari qayerdaligi, qaysi joyda 
bo‘lganligini  aniqlash  hamda  davlat  va  fuqarolarning  xavfsizligini 
himoya qilish uchun tegishli axborotlarni olib, ularni tergov jarayonida 
har tomonlama tekshirish uchun xizmat qiladi; 

 telefon va boshqa aloqa vositalari sifatida radiotelefon, radiorele, 
uyali  aloqa  vositalari,  yuqori  darajali  radio  to‘lqinlar,  kosmik  aloqa 
vositalari,  selektor-o‘tkazuvchi  va  boshqa  texnik  uskunalar  tushuniladi 
hamda bundagi so‘zlashuvlarni teletayp va telefaks vositalari bilan aloqa 
qilganda tinglash mumkin; 

  telefon  va  boshqa  aloqa  vositalari  orqali  olib  boriladigan 
so‘zlashuvlar shahar, shaharlararo va xalqaro aloqa vositalari orqali olib 
boriladigan so‘zlashuvlarga bo‘linadi; 

 
191 

  telefon  va  boshqa  aloqa  vositalari  orqali  olib  boriladigan 
so‘zlashuvlarni tegishli simli va simsiz eshituvchi uskunalar orqali ovoz 
yozish vositalarini ishlatish yo‘li bilan qayd qilinadi. 
Telefon  va  boshqa  so‘zlashuvlarni  eshitishning  mohiyati  shundan 
iboratki,  unda  tergovchi  olingan  axborotni  o‘zining  sezgisi  asosida 
jinoyat  ishi  bo‘yicha  yig‘ilgan  boshqa  dalillar  bilan  solishtirib,  tergov 
harakatlari asosida tekshiradi va shu yo‘l bilan jinoyatning ochilishi va 
jabrlanuvchi, guvohlar hamda jinoyat ishi bo‘yicha qatnashuvchi boshqa 
shaxslarning xavfsizligi va manfaatlari ta’minlanishiga imkon yaratadi. 
Telefon  va  boshqa  so‘zlashuvlarni  tinglash  joyi  tergovchining  ish 
bo‘yicha  vujudga  kelgan  tergov  holatiga  qarab  tanlanadi  va  tegishli 
daliliy asoslarga tayangan bo‘lishi lozim. Aks holda, so‘zlashuvlarni olib 
borayotgan  shaxslarning  konstitutsiyaviy  huquqlari  poymol  bo‘lishi 
mumkin.  Demak,  telefondagi  va  boshqa  so‘zlashuvlarni  tinglashda 
prokurorning  sanksiyasini  olish  tergov  harakatining  eng  muhim 
kafolatlaridan  biri  hisoblanadi,  biroq  zarur  holatlarda  so‘zlashuvlarni 
eshitish prokuror sanksiyasisiz ham o‘tkaziladi va bu haqda darhol qaror 
chiqarib,  yozma  ravishda  tegishli  prokurorga  xabar  berilishi  kerak. 
Prokurorning  sanksiyasisiz  so‘zlashuvlarni  eshitib  turish  to‘g‘risidagi 
qaror  bir  sutka  davomida  qonuniy  kuchga  ega  bo‘ladi  (JPKning  170-
moddasi).  Ushbu  so‘zlashuvlardan  olingan  axborotni  boshqa  davlat  va 
jamoat  muassasalariga,  tashkilotlariga  va  xususiy  shaxslarga  oshkor 
qilish mumkin emas va bu axborotni faqat jinoyatni ochish hamda tergov 
qilish maqsadlarida ishlatish taqozo etiladi. 
 
2-§. Telefon va boshqa so‘zlashuv qurilmalari orqali olib boriladigan 
so‘zlashuvlarni eshitishni qayd qilish tartibi 
 
Telefondagi va boshqa so‘zlashuvlarni eshitish,
 
ularni magnitofonga 
yozish  va  qayd  qilish  natijalari  quyidagi  talablarga  rioya  qilganda  daliliy 
kuchga ega bo‘ladi: 
1.  So‘zlashuvlarni  eshitish  tegishli  tergov  bo‘yicha  vujudga  kelgan 
vaziyat  talablariga  ko‘ra  o‘z  vaqtida  o‘tkazilishi  kerak.  Telefondagi  va 
boshqa so‘zlashuvlarni eshitish to‘g‘risida o‘z vaqtida qaror qabul qilish 
jinoyat ishi bo‘yicha daliliy kuchga ega axborotning olinishini va boshqa 
tergov  harakatlari  va  operativ-qidiruv  choralarining  natijali  bo‘lishini 
ta’minlaydi hamda jinoyatning muvaffaqiyatli ochilishiga sabab bo‘ladi. 
Qulay  fursatni  kutmasdan  telefon  va  boshqa  so‘zlashuvlarni  vaqtidan 

 
192 
oldinroq  eshitish  yoki  fursatni  boy  berib,  telefon  va  boshqa 
so‘zlashuvlarni  eshitish  to‘g‘risida  qaror  qabul  qilinishi  jinoyat  ishi 
bo‘yicha  muhim  bo‘lgan  axborotning  qo‘ldan  chiqib  ketishiga  sabab 
bo‘ladi va kutilmagan salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Tergovchi  tergov  holatini  tahlil  etib,  telefon  va  boshqa 
so‘zlashuvlar to‘g‘risida imkoni boricha barcha axborotlarni yig‘ishi va 
shunga asosan qaror qabul qilishi lozim. Shuningdek, u tergov harakatini 
olib borish uslublari, usullari va vositalarini belgilaydi. Bunday qarorni 
surishtiruvchi, prokuror yoki sud ham qabul qilishi mumkin. 
Telefon  so‘zlashuvlarini  eshitish  to‘g‘risidagi  qarorni  tergovchi 
yakka o‘zi qabul qiladi. Shuningdek, bu qarorning bir guruh tergovchilar 
tomonidan qabul qilinishi ham qonunga xilof bo‘lmaydi (masalan, tergov 
holatini  tergov  bo‘limining  boshlig‘i  bilan  tahlil  etib,  tezkor  xodimlar 
yoki mutaxassis-kriminalistlar bilan muhokama qilib, shu qarorga kelish; 
tergov  guruhi  tomonidan  dastlabki  tergov  harakatlari  o‘tkazilayotgan 
jinoyat  ishi  bo‘yicha  guruh  tergovchilarining  bu  masalani  muhokama 
qilib, bir qarorga kelishi va hokazo). 
Ma’lumki,  tergov  harakatlarini  umumiy  qayd  qilish  uslubi  bu 
tergov  harakati  jarayoni  va  natijalarini  hujjatda  tavsif  etish  va  qayd 
qilishdir.  Ammo  telefon  so‘zlashuvlarini  eshitish  paytida  bu  uslub 
so‘zma-so‘z  gaplashishlarni  to‘liq  qayd  qilishga  imkon  bermaydi. 
Negaki,  telefon  so‘zlashuvlarini  tinglash  vositasi  shaxslarning  nutqini, 
imo-ishorasini,  lahjasini  so‘zma-so‘z  qayd  qilishga  ojizdir.  Shuning 
uchun  qonun  ijodkorlari  tergov  harakatini  qayd  qilish  va  bayonnomani 
to‘ldirishdan  tashqari,  tergov  harakatlarida  ovoz  yozish  vositasini 
ishlatishni  qonuniy  joriy  etishda  va  ushbu  masalaning  ijobiy  hal 
qilinishiga sababchi bo‘ldilar. Chunki ovoz yozish nutqni oddiy qog‘oz-
ga qayd qilishdan ancha sifatli va qisqa muddatda amalga oshiriladi va 
hatto stenografik usuldan ham ko‘proq axborot darajasiga egadir. Ovoz 
yozish  uni  qaytadan  eshittirishga, qayd  etilgan  axborotni  haqiqiy  hujjat 
sifatida xizmat qilishiga imkon beradi. 
Shuning  uchun  tergovchi  telefon  so‘zlashuvlarini  eshitish 
to‘g‘risida qaror chiqarar ekan, demak, zarur ovoz yozish masalasini ham 
bir vaqtda hal etishi kerak. Aks holda, daliliy kuchga ega axborot tegishli 
ravishda qayd qilinmaganligi sababli o‘z kuchini yo‘qotadi. 
Telefon  va  boshqa  so‘zlashuv  qurilmalari  orqali  olib  boriladigan 
so‘zlashuvlarni  eshitish  bayonnomasi  xususida  JPKning  171-moddasida 
qayd etilgan. 

 
193 
2.  Tergovchi  qo‘lidagi  jinoyat  ishi  bo‘yicha  telefon 
so‘zlashuvlarini  eshitish  va  ovoz  yozish  to‘g‘risida  JPKning  170-
moddasiga  binoan  taktik  yechimga  kelib,  asoslangan  qaror  chiqaradi. 
Ushbu qarorga asosan prokuror tomonidan sanksiya beriladi. 
Qarorda  telefon  so‘zlashuvlarini  eshitish  va  ovoz  yozish  masalasi 
bo‘yicha  quyidagi  umumiy  rekvizitlar  ko‘rsatilishi  kerak,  ya’ni  ushbu 
tergov  harakatini  o‘tkazish  uchun  asoslar  va  tegishli  shaxslarning  turar 
joylari va  ularning  telefon  raqamlari  bo‘lishi  lozim. Negaki, aynan  shu 
telefonlar  orqali  tegishli  so‘zlashuvlar  eshitiladi  hamda  ovoz  yozish 
vositalariga  yoziladi,  qanday  ovoz  yozish  vositalari  orqali  telefon 
so‘zlashuvlari qayd etilishi ko‘rsatiladi, telefon so‘zlashuvlarini eshitish 
muddati  va  bu  tergov  harakatini  o‘tkazish  kimga  topshirilganligi  qayd 
qilinadi. 
3.  JPKning  170-moddasiga  ko‘ra,  telefondagi  va  boshqa 
so‘zlashuvlarni  eshitishni  o‘tkazish  to‘g‘risidagi  qaror  chiqarilib,  MXX 
organlariga ijro etish uchun yuboriladi. 
Qarorda  telefon  va  boshqa  so‘zlashuvlarni  eshitish  va  ovoz  yozib 
olish  shartlari,  tartibi  va  olingan  axborotlarning  berilishi  to‘g‘risida 
ma’lumot bo‘lishi kerak. 
4.  Telefon  va  boshqa  so‘zlashuvlarni  eshitish  hamda  ovoz  yozish 
maxsus organlarning tezkor xizmat xodimlari tomonidan o‘tkaziladi. 
Daliliy ahamiyatga ega axborotlar olish uchun telefon so‘zlashuv-
larini  eshitish  harakatini  amalga  oshiruvchi  shaxslarning  faoliyati 
maqsadga muvofiq bo‘lishi lozim. So‘zlashuvlarni tinglayotgan xodimlar 
tergovchi  uchun  kerakli  axborotlarning  mazmunini  bilish  maqsadida 
jinoyat ishining mazmunidan xabardor bo‘lishlari lozim. 
5.  Telefon  so‘zlashuvlarini  eshitish  va  ovoz  yozish  bo‘yicha 
tegishli  tergov  harakati  to‘g‘risida  bayonnoma  tuziladi  va  unda  talab 
etilgan  rekvizitlardan  tashqari  abonentning  raqami,  tergov  harakatini 
o‘tkazish joyi va vaqti, kerakli bo‘lgan so‘zlashuv lavhasining aniq vaqti, 
ishlatilgan texnik vositalarning turi va rusumi, ularni ishlatgan shaxslar 
to‘g‘risidagi  ma’lumotlar,  so‘zlashuvning  qisqacha  mazmuni  (agar  ular 
jinoyat  ishiga  bog‘liq  bo‘lsa)  hamda  bu  tergov  harakati  jarayonida 
jinoyat ishi bo‘yicha ahamiyatga ega barcha holatlar qayd etiladi. 
Telefon  so‘zlashuvlarini  eshitish  va  ovoz  yozishga  doir  bayonno-
mani bu harakatni amalga oshirgan barcha shaxslar imzolaydi. 
6. Telefondagi  va  boshqa  so‘zlashuvlarni  tinglash  va  ovoz  yozish 
bo‘yicha  tergov  harakatining  ikkinchi  bosqichi  so‘zlashuvlar  yozilgan 

 
194 
fonogrammani tergovchi olganidan so‘ng boshlanadi. Tergovchi telefon 
so‘zlashuvlari to‘g‘risidagi fonogrammani olib kompakt-kassetani xolislar 
ishtirokida  ko‘zdan  kechiradi.  Kompakt-kassetani  almashtirilmaganiga 
ishonch  hosil  qilish  maqsadida  ko‘zdan  kechirib,  magnitofonda  eshit-
tiriladi.  Bu  harakatning  maqsadi  fonogrammaning  haqiqiyligiga  ishonch 
hosil  qilish,  uni  to‘g‘ri  saqlanganligini  va  to‘g‘ri  qayd  etilganligini 
tekshirishdir. 
7.  Fonogrammani  ko‘zdan  kechirish  va  eshitish  xolislar  hamda 
mutaxassislar  ishtirokida  o‘tkazilishi  mumkin.  Bu  harakat  maxsus 
sharoitlarda  amalga  oshiriladi,  chunki  ovoz  yozilgan  tasmaning  o‘zini  va 
mazmunini to‘liq o‘rganish kerak bo‘ladi. 
Fonogrammani  ko‘zdan  kechirganda  va  uni  eshitganda  mutaxassis-
dan  tashqari  telefon  so‘zlashuvlarini  bevosita  eshitgan  va  yozib  olgan 
shaxslar  ishtirok  etishi  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Sababi,  ularning  bu 
tergov  harakatini  yanada  to‘liqroq  qayd  qilishga  imkonlari  bo‘lishi 
mumkin. 
Fonogrammani  ko‘zdan  kechirish  paytida  tergovchi  quyidagilarni 
tekshiradi: 
– kompakt-kassetaning o‘ralishiga nazar tashlaydi va qanday holatda 
o‘ralganligini; 
–  tushuntirish  yozuvlari  borligini,  so‘zlashuvlarni  tinglagan 
shaxslarning imzolarini va muhrni; 
–  kompakt-kassetaning  umumiy  ko‘rinishini,  uning  texnik 
ko‘rsatkichlarini, o‘ziga xos xususiyatlarini va tasmaning buzilmaganligini. 
 Fonogrammani eshitish jarayonida uning mazmuniga diqqat-e’tiborni 
qaratish lozim bo‘ladi. 
8.  Fonogrammani  ko‘zdan  kechirish  va  yozib  olingan  telefon 
so‘zlashuvlarini  eshitish  jarayonidan  avval  uning  qatnashchilari  tergovchi 
tomonidan  fonogrammaning  mazmunini  hech  kimga  oshkor  etmaslik 
to‘g‘risida  ogohlantiriladilar.  Tergovchining  ixtiyoriga  asosan  ulardan 
tegishli tilxat olinishi mumkin. 
9. Kompakt-kassetani ko‘zdan kechirish va uning mazmunini eshitish 
harakatlari  to‘g‘risida  telefondagi  va  boshqa  so‘zlashuvlar  yozilgan 
materiallarni ko‘zdan kechirish va eshitish bayonnomasida qayd qilinadi. 
Telefon  so‘zlashuvlari  yozilgan  fonomateriallarni  ko‘zdan  kechirish 
va  eshitish  bayonnomasida  ular  uchun  umumiy  bo‘lgan  ma’lumotlardan 
tashqari quyidagi ma’lumotlar ham qamrab olinishi lozim: 
– kompakt-kassetaning texnik ko‘rsatkichlari; 
– uning umumiy ko‘rinishi; 

 
195 
– o‘ziga xos xususiyatlari; 
–  kompakt-kassetaga  o‘zgartirishlar  kiritish  ehtimoli  bo‘lgan 
belgilarning alomatlari; 
– fonogramma qanday markali magnitofonda eshittirilganligi, ovoz 
yozilgan tasmaning aylanish tezligi; 
– fonogrammaning mazmuni. 
Bayonnomada  matnni  to‘liq  yoki  ovoz  yozilgan  tasmada  yozib 
olingan tergovga oid qismi aks ettiriladi va jumlalarning boshi bilan oxiri 
ko‘rsatiladi (agar matnning hajmi katta bo‘lsa). 
10.  Agarda  ovoz  yozilgan  tasmada  tovush  izlari  yo‘q  bo‘lsa,  u 
holda  bayonnomada  tegishli  belgi  qo‘yiladi.  Ovoz  yozish  tasmasidagi 
qandaydir  bir  buzilishlar  yoki  nuqsonlar  bo‘lsa,  bunday  holat  ham 
bayonnomada qayd etiladi. 
11. Fonogrammada yozilgan og‘zaki nutq axborotini yozma ravish-
da qayd qilib, bu hujjat jinoyat ishi materiallariga qo‘shiladi. 
12.  Telefon  so‘zlashuvlarining  fonogrammalari  dalil  hisoblanadi, 
chunki ular o‘zida sodir etilgan jinoyatni fono-izlarini (tovush izlarini) qayd 
etgan bo‘ladi (masalan, jabrlanuvchi yoki guvohni o‘z ko‘rsatuvidan bosh 
tortishga undab, ularning hayotini tahlikaga qo‘yishga doir tahdid qiluvchi 
so‘zlashuvlar yozilsa va hokazo). Shuning uchun fonogrammani o‘rganish 
jarayonida  olingan  axborot  tergovchi  tomonidan  uning  ichki  ishonchi 
asosida baholanishi va ma’lum bir mantiqiy tizimga keltirilib, ish bo‘yicha 
yig‘ilgan boshqa dalillar bilan solishtirilishi kerak. 
Telefon so‘zlashuvlari yozilgan fonogrammani  eshitish  jarayonida 
fonogrammada  qayd  etilgan  ma’lumotlarning  voqelikka  to‘g‘ri  bo‘lishi 
baholanadi.  Bu  baholash  dalillarni  tahlil  qilishdan  va  fonogrammada 
bo‘lgan ma’lumotlarni solishtirishdan tashkil topadi. 
Quyidagilar fonogrammani baholash elementlari sifatida namoyon 
bo‘ladi: 
– fonogrammaning protsessual jihatdan to‘g‘ri qayd etilganligi; 
– yozilgan ovozlarning texnik jihatdan tiniqligi; 
–  fonogrammada  yozilgan  so‘zlashuv  va  boshqa  tovushlarning 
mazmuni va hokazo. 
Protsessual  jihatdan  fonogrammaning  to‘g‘ri  qayd  etilganligini 
tekshirish uchun tergovchi quyidagilarga e’tibor qaratadi: 
–  telefon  so‘zlashuvlarini  eshitish  va  ovoz  yozish  to‘g‘risida 
asoslangan va prokuror tomonidan sanksiyalangan qarorning yoki sudning 
ajrimi borligiga; 

 
196 
–  telefon  so‘zlashuvlarini  eshitish  fonogrammasining  jinoyat  ishi 
materiallariga  daliliy  ashyo  sifatida  qo‘shish  to‘g‘risidagi  qarorning 
borligiga. 
13.  Tergovchi  fonogrammani  o‘rganib  va  baholab,  o‘zining  qarori 
bo‘yicha uni jinoyat ishi materiallariga daliliy ashyo sifatida qo‘shadi. 
Qarorda  ushbu  fonogramma  qayerda,  qachon,  kim  tomonidan  va 
qanday  tartibda  berilganligi,  uning  asosiy  belgilari,  jinoyat  ishi  bo‘yicha 
fonogrammada  aks  etgan  va  ahamiyatga  ega  axborotning  mazmuni  va 
jinoyat ishining shu axborot bilan bog‘liq tomonlari qayd ettirilishi lozim. 
14.  Fonogrammani  konvert  yoki  kartonli  qutichaga  o‘rab,  ularga 
izohli yozuvlar qilinadi hamda tergovchi va xolislarning imzolari qo‘yilib, 
tergovchining  muhri  bosilib,  jinoyat  ishining  materiallariga  qo‘shiladi. 
Fonogrammaning  o‘ralgan  holati  uning  saqlanishi  va  buzilmasligi  uchun 
xizmat qiladi. 
15. Fonogramma jinoyat ishi bo‘yicha muhim ahamiyatga ega daliliy 
ashyo  bo‘lib,  u  bilan  noto‘g‘ri  muomala  qilish  ovoz  yozilgan  tasmaning 
qisman yoki butunlay buzilishiga olib keladi. 
Ba’zi  hollarda  kassetada  yozilgan  ma’lumotlar  o‘zgartirilishi, 
o‘chirilishi mumkin. Shuning uchun yuqori haroratli yoki namlik darajasi 
katta  bo‘lgan  joylarda  saqlash  man  etiladi.  Fonogrammani  mexanik 
buzilishlardan,  changlardan  va  shu  kabilardan  saqlash  tavsiya  etiladi. 
Yozilgan  axborotning  tiniq,  aniq  holda  saqlab  qolinishi  fonogrammaning 
voqelikka to‘g‘riligini ta’minlab beruvchi asos bo‘ladi. 
16. Fonogrammada yozilgan axborotning voqelikka to‘g‘riligi boshqa 
tergov  harakatlari  orqali  tekshiriladi  va  jinoyat  ishi  bo‘yicha  to‘plangan 
dalillar bilan birga baholanishni talab qiladi.