A. Kamyu va absurt adabiyot muammosi

Kamyuning falsafiy va siyosiy qarashlaridagi o‘zgarishlarga parallel ravishda uning san’at haqidagi tushunchasi ham o‘zgardi. Yoshligida oʻzining ilk badiiy kechinmalarini anglagan Kamyu sanʼatni hech boʻlmaganda qisqa muddatda ogʻriq va iztirobni unutishni taʼminlovchi ajoyib illyuziya deb hisobladi. U hatto Shopengauer uslubida musiqa haqida gapirdi, garchi u Kamyuning ma’naviy hayotida hech qachon katta o’rin tutmagan bo’lsa ham (u professional ravishda shug’ullangan adabiyot va teatrdan tashqari, haykaltaroshlik va rassomlik ham unga yaqin edi). Ammo ko’p o’tmay Kamyu haqiqatdan estetik qochishning iloji yo’q degan xulosaga keladi, “mevasiz alacakaranlık xayolparastligi” “dalil” sifatida san’at bilan almashtirilishi kerak – san’at asarining yorqin nuri qabul qilinishi kerak bo’lgan hayotni yoritadi. Tinchlikda hech qanday g’azab, hech qanoat bilmasdan, unga “ha” deb ayt.

Kamyu badiiy ijod orqali absurd “o‘z-o‘zini yengish”ni rad etadi. Har qanday “san’at uchun san’at”ni u so‘zsiz qoralaydi: san’atdagi estetika, dandiizm muqarrar ravishda farazizm bilan yonma-yon boradi. Fil suyagi minorasida rassom haqiqat bilan aloqani yo’qotadi. U barcha e’tiborni texnologiyaga, shaklga qaratishni “zamonaviy san’at xatosi” deb hisobladi – vositalar maqsadning oldiga qo’yiladi. Ammo bepushtlik rassomga “ruhlar muhandisi”, mafkuraviy “kurashchi” bo’lganda ham tahdid soladi. San’at apologetikada o’ladi.

• Kamyu san’atda ham, siyosatda ham insonni taraqqiyot, utopiya, tarix mavhumliklari rahm-shafqatiga tashlab ketmaslikka chaqiradi. Inson tabiatida abadiy bo’lmasa ham, doimiy narsa bor. Tabiat, odatda, tarixdan kuchliroqdir: o’z tabiatiga, o’zgarishlar oqimidagi doimiylikka murojaat qilish orqali odam nigilizmdan xalos bo’ladi.

Garchi Kamyuning ishi uning vafotidan keyin qizg’in bahs-munozaralarga sabab bo’lsa-da, ko’plab tanqidchilar uni o’z davrining eng muhim shaxslaridan biri deb bilishadi. Kamyu urushdan keyingi avlodning begonalashishi va umidsizlikka tushib qolganini ko’rsatdi, lekin u o’jarlik bilan zamonaviy mavjudotning bema’nilikdan chiqish yo’lini qidirdi. Yozuvchi marksizm va nasroniylikni rad etgani uchun keskin tanqid qilindi, ammo shunga qaramay, uning zamonaviy adabiyotga ta’siri shubhasizdir. Italiyaning “Corriere della sera” gazetasida e’lon qilingan nekroloqda italyan shoiri Ejenio Montale “Kamyuning nigilizmi umidni istisno etmaydi, insonni qiyin muammoni hal qilishdan ozod qilmaydi: qanday qilib munosib yashash va o‘lish kerak”, deb yozadi.

• Amerikalik tadqiqotchi Syuzan Sontegning fikricha, “Kamyu nasri o‘z qahramonlariga emas, balki ayb va aybsizlik, mas’uliyat va nigilistik loqaydlik muammolariga bag‘ishlangan”. Kamyu ijodi “yuksak san’at bilan ham, tafakkur teranligi bilan ham ajralib turmaydi” deb hisoblab, Sontag “uning asarlari butunlay boshqa turdagi go‘zallik, axloqiy go‘zallik bilan ajralib turadi”, deb e’lon qiladi.