A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov

A fg i oniston arab xalifaligi tarkibida
IX asrga kelib ham Xuroson hududida hali ham arablar 
hukmronligi davom etardi. Ammo ushbu hududda mustaqil 
markazlashgan davlat barpo etishga bo'lgan intilishlar kuchayib 
bordi. Bunday harakatlar arab istilochilarini har doim tahlika va 
qo‘rquv ostida saqlab turdi. Arablar joylardagi hatto o'zlaridan 
chiqqan hukmdorlarga ham shubha bilan qarar va ishonmas edilar.
Arablaming 
Xurosondagi 
boshqaruviga 
chek 
qo‘yish 
tarafdorlaridan biri Xolid ibn Barmoq edi. Arablar bosqinining 
dastlabki bosqichida ularga xizmat qilgan Barmoqiylar Xuro- 
sonni idora qilish bilangina cheklanib qolmadilar. Ulaming ta’siri 
markaziy arab xalifaligida ham kuchli bo‘lgan. Abbosiylar hukm­
ronlik qilgan davrda qariyb ellik yil mobaynida davlatni idora 
qilishning mas’ul lavozimlari Balxdan chiqqan Barmoqiylaming 
qo‘lida bo‘lgan. Abbosiylar bunday mas’uliyatli lavozimlami 
barmoqiylar qo‘liga berishga majbur bo‘lsalar-da, biroq ulaming 
kuchayib borayotganligidan qo‘rqar edilar.
786-809-yillarda xalifalik qilgan Xorun ar-Rashidning 
barmoqiylar xonadoniga qaqshatqich zarba berganligi buning isbo-

---

tidir. Xorun Ar-Rashid barmoqiylarga qarshi kurashda hatto o‘ziga 
yaqin bo‘lgan qishloqlar aholisini ham qirib tashlagan edi. Natijada 
Xurosonda Barmoqiylar o‘miga hokimiyat tepasiga Tohiriylar 
keladi.
Tohiriylar ham Xurosonning yirik oqsuyak yer egalaridan 
bo‘lib, bu sulolaning asoschisi Tohir ibn Husayn edi. Bu sulola asli 
Hirot viloyatining Bushang shahridan edi. Kuchli lashkarboshilik 
qobiliyatiga ega Tohir ibn Husayn 809-813-yillarda Xorun ar- 
Rashidning o‘g‘illari Ma’mun bilan Amin o‘rtasida hokimiyat 
uchun bolgan kurashda Ma’mun tomonida bo‘ldi hamda unga 
Bag‘dodni va xalifalik taxtini egallashda yordam berdi.
813-yilda Ma’mun xalifalik taxtiga o‘tirgach, Tohir ibn Husayn 
katta hurmat va e’tiborga loyiq, nufuzli kishi bo‘lib qoldi. 821-yilda 
u Xurosonning noibi etib tayinlandi. Uning qarorgohi Nishopur 
shahrida edi.
Arab xalifaligi tarkibidagi eng katta viloyatlardan bo‘lmish 
Xuroson viloyatining noibi bo‘lib olgach, Tohir o‘z qo‘l ostidagi 
katta mulkni mustaqil davlatga aylantirish uchun ochiqdan-ochiq 
harakatni boshlab yubordi. U noiblikka tayinlangan kundan bir 
yil o‘tar-o‘tmas, jom e’ masjidida o‘qiladigan juma nomozidagi 
xutbadan xalifa nomini chiqarib tashlashga buyruq berdi. Bu o‘sha 
davr uchun xalifaga qarshi ko‘tarilgan isyon bilan teng edi. Bu 
voqeadan ko‘p vaqt o‘tmay Tohir ibn Husayn to‘satdan vafot etdi.
Shundan keyin Tohiming har bir qadamini kuzatib yurgan 
xalifa uni zaharlab o‘ldirgan degan gap tarqaldi. Xalifa bunday 
mayda-chuyda gaplarga asos qoldirmaslik maqsadida Xuroson noib- 
ligi taxtiga Tohir ibn Husaynning o‘g‘illari Talxa va Abulabbos 
Abdullohni navbat bilan noiblikka tayinladi va shundan so‘ng 
Tohiriylar sulolasiga asos solindi.
Abulabbos Abdulloh noibligi davrida (830-844) Xuroson arab 
xalifaligiga rasman qaram - vassal bo‘lsa-da, amalda mustaqil 
davlatga aylanib poytaxtni Marvdan Nishopurga ko‘chirdi. Buning 
asosiy sabablaridan biri sifatida xalifalik hukmronligini xavf ostida 
qoldirgan va tez-tez ko‘tarilib turadigan xalq qo‘zg‘olonlari edi.

---

Ana shunday qo‘zg‘olonlardan biri 806-yilda isyonkor arab 
lashkarboshisi Rofi’ ibn Lays boshchiligida bo‘lib o‘tdi. Xalifa- 
likni zirqiratgan ushbu qo‘zg‘olon Movarounnahr va Xuroson 
hududlarini qamrab oldi. Qo‘zg‘olonchilar Muqanna boshchiligida 
769-783-yillarda bo‘lib o‘tgan isyon an’analarini davom ettirishdi. 
Ushbu qo‘zg‘olonni har galgidek turklar yana qo‘llab-quvvatladilar. 
Qo‘zg‘olonchilar Samarqandni egalladilar. Xalifa Ma’mun bu 
harakatning xalifalik uchun o‘ta xavfli ekanligidan tashvishda edi va 
uni bostirish uchun turli vositalami ishga soldi. Nihoyat qo‘zg‘olon 
810-yilda bostirildi. Uni bostirishda Somon ibn Asad hamda uning 
o‘g‘illari Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyoslar katta hissa qo‘shdilar. 
Ular aslida Balx viloyatining Somon qishlog‘i oqsoqoli Somon Xu- 
dotning avlodlari boMganlar.
Somoniylar xonadoni Balx xalqidan bo‘lib, zardushtiylik 
diniga mansub edilar. Bu xonadonning ulug‘i bo'lgan Somonxudot 
Balxning hokimi edi. Arablardan Xuroson hokimi etib tayinlangan 
Asad VIII asming o‘rtalarida Somon bilan do‘st tutindi va So­
mon islom diniga kirib, o‘z o‘g‘liga Asad ismini qo‘ydi. Ana shu 
Asadning o‘g‘illari mashhur shaxslar bo‘lib yetishdilar va IX asrda 
Abbosiy Ma’mun hukmronligi davrida Movarounnahr va Hirotning 
mahalliy hukumatlarini boshqardilar.
819-820-yillarda arab xalifasi Ma’mun Somon ibn Asad va 
uning farzandlari xizmatlari evaziga Nuh ibn Asadni Samarqandga, 
Ahmad ibn Asadni Farg‘onaga, Yahyoni Shosh va Ustrushonaga, 
Ilyosni esa Hirotga noib etib tayinladi. Shu tariqa Movarounnahr va 
Xurosonning bir qismida Somoniylar sulolasi qaror topdi. Albatta 
bu yerda Tohir ibn Husaynning Somon ibn Asad o‘g‘illarini yaxshi 
bilganligi va ularga xayrixohlik qilgani ham katta rol o‘ynagan. So­
mon hali Marvda noib bo‘lib turgan paytida Tohir ibn Husayn va 
xalifa Ma’munningdiqqatinio‘zigatortgan edi. Somon Ma’munning 
ta’sirida otashparastlik dinidan chiqib, islom dinini qabul qilgan edi.
IX asming o‘rtalariga kelib Movarounnahming deyarli barcha 
hududi Ahmad va uning o‘g‘illari ta’siri doirasiga kirdi. Bu ishga 
Xurosonda hukmronlik qilayotgan Tohiriylar sulolasi vakili Tohir

---

ibn Abdulla (844-862) qarshilik qilmadi. Chunki endi Somoniylar 
ustidan ilgarigidek ota-bobosi singari hukmronlik qila olmasligini 
yaxshi bilardi va Tohiriylar sulolasining o‘zi borgan sayin inqirozga 
yuz tutmoqda edi.
IX 
asming 60-yillaridan e’tiboran Xurosonda Tohiriy 
hukmdorlarga qarshi xalq harakatlari kuchaydi. Bu harakatga 
G‘oziylar boshchilik qildilar. “G‘oziyIar” asosan ko‘chmanchi 
qabilalar hujumlarini bartaraf etish maqsadida kambag‘al 
hunarmandlar va yersiz ziroatchilardan tashkil topgan qurolli 
qo‘shin boiib, bu harakatni aka-uka Yoqub va Amr binni Lays 
boshqardilar. Ular dastlab Seistonda hokimiyatni qo‘lga olgach, 
873-yilda Tohiriylaming qo‘shiniga katta zarba berib, Xuroson 
poytaxti Nishopumi egalladilar. Shu davrdan e’tiboran Tohiriylar 
sulolasi barham topdi va Xurosonda hokimiyat Safforiylar16 
qo‘liga o‘tib ketdi. Rasmiy suratda Xuroson va Movarounnahr 
ustidan hukmronlik qilib turgan Tohiriylar sulolasining inqirozga 
uchraganligi Movarounnahrdagi mahalliy hokimlaming o‘lka- 
ni to‘la mustaqilligini ta’minlash sari harakatlari uchun qulay 
imkoniyatlar yaratib berdi. Endi bu davrda Somoniylar siyosiy 
kurash maydonida erkin harakat qila boshladilar.
888-yildan boshlab Somoniylar davlatini Ismoil (888-914) 
boshqara boshladi.
893-yilda Ismoil Somoniy ko‘chmanchi turk qabilalari ustiga 
yurish qildi. Bu yurishda u katta tarixiy g‘alabani qo‘lga kiritdi. 
Taroz (hozirgi Jambul) shahrini egalladi va turklaming xonini 10 
ming askari bilan birga asir oldi. Bu jang davomida shu darajada 
katta o‘lja qo‘lga kiritildiki, oddiy jangchilar ham juda katta 
miqdorda daromad ko‘rishgan edi. Bu yurish Ismoilning dasht 
ko‘chmanchilariga qarshi uyushtirgan oxirgi va so‘nggi yurishi 
bo‘ldi. Chunki Ismoil ta’sir doirasining kengayib borayotganligi
16 
«G‘oziylar» yetakchilari aka-uka Yoqub va Amrbinni Layslaming asli 
kasblari miskarlik bo‘lgani uchun ular hokimiyatni egallashganidan so‘ng 
davlat nomi ham ulaming kasbiga nisbat berilib «Safforiylar» deb atala 
boshlandi. Arab tilida «saffor» - miskar degani.

---

Xuroson hukmdori Amr ibn Laysga ham, arab xalifasi Mu’tazid 
(892-902)ga ham xush kelmas edi. Shu bois xalifa bir o‘q bilan ikki 
quyonni urish maqsadida 900-yilda Ismoil bilan Xuroson hokimi 
SalToriy Amr ibn Lays o‘rtasida urush keltirib chiqardi. Amr ibn 
Lays hukmronligi (879-900) davrida o‘zining aqlliligi va serg‘ay- 
ratliligi tufayli kuchli hokimiyat barpo qildi. Arab xalifasi undan 
qo'rqardi. Xalifa Amr ibn Laysni Xuroson bilan Movarounnahr 
ustidan ham hukmronligini ta’minlovchi farmon chiqardi. U mazkur 
farmoni bilan Amr ibn Lays hamda Ismoil Somoniyni to‘qnashtirib, 
o ‘rtada o‘zi yutib chiqishni mo‘ljallagan edi. Lekin voqealaming 
rivojlanib borishi xalifa umidlarini chippakka chiqardi.
900-yilda Somoniylar Safforiylar ustidan g‘alaba qozondi va 
ularga tegishli bo‘lgan hududlarda o‘z hukmronligini o‘rnatdi. So­
moniylar Afg‘onistonning Xuroson va Tohariston viloyatlari, shu­
ningdek, Amudaryoning shimoliy hududlarini yagona davlatga 
birlashtirdi.
Somoniylar va Safforiylar o‘rtasida bo‘lgan urushda Ismoil 
katta g‘alaba qozondi va uning davlati, kuch va qudrati yanada 
yuksaldi. Safforiylar qoldirgan meroslami o‘ziniki qilib olgan Is­
moil butun Xurosonni ham Somoniylar davlatiga qo‘shib oldi.
Ismoil Somoniy davrida Xuroson va Movarounnahr Arab 
xalifaligi istibdodidan abadul-abad ozod bo‘ldi va Somoniylaming 
hukmdorligi 100 yildan ortiq davom etdi. Somoniylar sulolasi 
o‘zining islom diniga bo‘lgan e’tibori, shuningdek, fors adabiyoti, 
ma’daniyatiga bo'lgan xislati tufayli ajralib turardi.
Ammo bir qarashda qudratli bo‘lib ko‘ringan bu davlatni ich- 
ichidan yemirayotgan bir qator ijtimoiy ziddiyatlar bor ediki, buni 
hatto Ismoil Somoniy ham bartaraf eta olmadi. Bu markaziy hokimi­
yat bilan mahalliy hokimiyat vakillari o‘rtasidagi qarama-qarshilik 
edi. Somoniylar har qancha urinsalar-da, hozirgi Afg‘oniston 
hududidagi Seyiston, G ‘uzg‘on va G ‘aznani o‘zlariga batamom 
bo‘ysundira olmadilar. Bu viloyatlarning hokimlari Somoniylaming 
markaziy hokimiyatini rasman tan olsalar-da, amalda mustaqil 
siyosat yurgizardilar.

---

Ismoil Somoniydan so‘ng uning vorislari davrida Somoniylar 
sulolasi inqiroz sari yuzlandi. Somoniylar davrida qo‘shinda 
yetakchi mavqeni turk sarkardalari va g‘ulomlari egallagan edilar. 
Ularga hamma vaqt ham ishonib bo‘lmasdi.
Afg‘oniston hududlarida hukmronlik qilgan keyingi sulola bu