A. N. Sam adov I f. n., dotsent

2.2. Innovatsiyalarga xizm at k o‘rsatishni tashkil etish -  
innovatsion m arketingning muhim tarkibiy qismi
Innovatsiyalarga kafolatli va kafolatdan key ingi xizm at ko ‘ rsatish- 
ni tashkil etish bir qator o 'zaro bog‘liq asosiy yechim larni o ‘z ichiga 
olib, ular uchta ko'rsatkich bilan belgilanadi:
- innovatsiyalarni ishlab chiqish;
- xizm at k o ‘rsatishni rejalashtirish;
- innovatsiyalarning butun hayotiylik davrida xizm atlar taklifini 
boshqarish tizimini o'rnatish.
Innovatsiyalarni ishlab chiqishda unga xizm at k o ‘rsatish bilan 
b o g ‘liq m uam m olarni: texnik xizm at ko'rsatishning hisob-kitob qi- 
ym atini, m odulli loyihalashtirishni, avtodiagnostika va m asofadan 
xizm at k o ‘rsatish tizim larini integratsiyalashni, m ahsulotni kela-
26

---

jakda qayta tiklash im koniyati va ishonchlilik hisob-kitob kocl'lilsi 
yentini m aksim al darajada hisobga olish zarur.
X izm at k o ‘rsatishni rejalashtirish xizm atlar hajm ini aniqlash va 
aralash servisning turli tarkibiy elem entlarini m uvozanatlashtirish, 
xizm atlar taklifini segm entlash, asbob-uskunalarga qarash b o ‘yicha 
raqobatchi firm alarning xizm atlari, shuningdek, barcha k o ‘rsati- 
layotgan xizm atlar sifatining kutilayotgan darajasini aniqlashni o ‘z 
ichiga oladi.
X izm atlarning hayotiylik davri davom ida boshqaruv tizim i ularga 
yuklanadigan iqtisodiy vazifalarga muvofiq o ‘zgarib borishi lozim: 
bevosita va bilvosita rentabellik, to ‘lov usullari, texnik xizm at 
ko‘rsatish sohasida ham korlik o ‘rnatish yoki o ‘rnatm aslik, xizm at­
lar funksiyalarining integratsiyasi yoki differensiatsiyasi, korxonalar 
faoliyatini m otivatsiyalash.
Shunday qilib, raqobatbardosh servis strategiyasini puxtalik bi­
lan ifodalash iste'm olchilarning yangi istaklariga jav o b beradigan 
tovar xarakterini belgilab beradigan uchta faoliyat turi o ‘rtasidagi 
aloqalarning barchasini hisobga olishni taqozo etadi.
Servis xizm atlari sikli tovar hayotiylik davrining yetuklik 
bosqichida b o ‘lgan paytda kuchaya boshlaydi, y a ’ni yangi tovarning 
hayotiylik davri va servis xizm atlari sikli egri chiziqlari o ‘rtasida 
mos kelm aslik o 'rn ig a ega bo'ladi.
Yangi tovarning hayotiylik davri pasayish bosqichida b o ‘lgan 
paytda xizm atlar hayotiylik davri endi-endi tez o ‘sish bosqichiga 
kirayotgan b o ia d i. Shunday qilib, avval korxona bevosita yangi to­
varni sotishdan, keyin esa unga ham rohlik qiluvchi xizm atlarni so- 
tishdan foyda oladi.
Sotuvdan keyingi servisni kafolatli va kafolatdan keyingi turlarga 
bo ‘lish rasm iy belgi bo 'y ich a am alga oshiriladi: servis ro ‘yxatida 
ko ‘zda tutilgan ishlar am alga oshiriladi, birinchi holatda «bepul» 
yoki keyingi holatda pul evaziga. Bu yerda rasm iylik shunda nam o- 
yon b o ‘ladiki, kafolatli davrda ishlar, ehtiyot qism lar va m ateriallar
27

---

qiym ati sotuv narxiga yoki boshqa (kafolatdan keyingi) xizm atlar 
narxida kiritiladi.
K afolatdan keyingi servis faqat pul to 'lash evaziga bajariladi, 
uning hajmi va narxi esa ushbu servis turiga shartnom a shartlari, 
preyskurantlar va boshqa shu kabi hujjatlar bilan belgilanadi.
Servisdan m aqsad - xaridorlarga xarid qilingan tovardan eng kat­
ta foyda olishda yordam k o ‘rsatishdir.
X aridorlarga servis xizm atlari k o ‘rsatishning aham iyati o ‘sib bo- 
rayotganini quyidagi sabablar bilan izohlash mumkin:
- to b o ra to ‘yinib boray otg an tovar b o zo rlarid a raq o b atn in g
o ‘sishi;
- servis markazlari barpo etilishi va ixtisoslashtirilishi;
- xaridorlarning xarid qilingan tovardan foydalanish jarayonida 
yuzaga keladigan muam m olarni hal qilish im koniyatiga ega b o ‘lish 
istagining o ‘sishi;
- tovardan foydalanish jarayonining m urakkablashuvi.
M arketing vositasi sifatida asosiy servis funksiyalari quyidagilar
hisoblanadi:
1. X aridorlarni ja lb qilish.
2. Yangi tovar sotuvini qo ilab-q uv vatlash va rivojlantirish.
3. X aridorlarni axborot bilan ta ’minlash.
Servis - bu xaridorga o ‘zi uchun optimal xarid varianti va yan­
gi tovar iste’molini tanlash, shuningdek, undan oqilona kelishilgan 
m uddat davom ida iqtisodiy n a f bilan foydalanish im konini beradi- 
gan ta ’m inot tizimidir.
A gar servis tam oyillari haqida gapiradigan b o ‘lsak, bir qator 
um um e ’tiro f etilgan m e’yorlar mavjud b o ‘lib, ularga amal qilish 
xatolarning oldini olishga yordam beradi.
1. 
Taklifning m ajburiyligi. Yuqori sifatli tovarlar ishlab chiqaruv- 
chi, lekin ularga ham rohlik qiluvchi xizm atlar bilan yaxshi ta ’m inla- 
m aydigan kom paniyalar global m iqyosda o ‘zlarini noqulay ahvolga 
solib q o ‘yadi.
28

---

2. Foydalanish m ajburiy em asligi. Firm a m ijozga servism /o ' i lab 
o ‘tkazm asligi lozim.
3. Servisning m oslashuvchanligi. Firm aning servis tadbirlari pa- 
keti ju d a keng: m inim al zaruriydan tortib m aksim al m aqsadga mu- 
vofiqqacha b o ‘lishi m um kin.
4. Servisning qulayligi. Servis xaridorni qoniqtiradigan joyda, 
vaqtda va shaklda taqdim etilishi lozim.
5. Servisning texnik m osligi. Zam onaviy korxonalar m ahsulot 
tayyorlash texnologiyasini m urakkablashtirib yuboradigan eng yan­
gi texnikalar bilan tobora k o 'proq qurollanib borm oqda.
6. Servisning axborot sam arasi. F irm a rahbariyati servis xizm ati 
tovar ekspluatatsiyasi, m ijozlarning fikri va baholari, raqobatchilar 
servisi usullari va h.k. haqida berishi m um kin b o ‘lgan axborotga qu- 
loq solishi lozim.
7. Servis sohasida oqilona narx siyosati. Servis q o ‘shim cha foy- 
da m anbasi b o ‘lishidan k o ‘ra k o ‘proq firm a tovarlarini xarid qilish 
uchun rag'batlantirish va xaridorlar ishonchini m ustahkam lash vosi- 
tasi b o ‘lishi lozim.
8. Ishlab chiqarishning servisga kafolatli m uvofiqligi. Iste’mol- 
chiga vijdonan m unosabatda b o ‘ladigan ishlab chiqaruvchi o ‘zi- 
ning ishlab chiqarish quvvatlarini servis im koniyatlari bilan q at’iy 
solishtirib boradi va hech qachon m ijozni « o ‘zingga o ‘zing xizm at 
k o ‘rsat» holatida qoldirm aydi.
Servisning asosiy vazifalari qatoriga quyidagilar kiradi:
1. Potensial xaridorlarga ushbu korxona m ahsulotlarini xarid qi­
lish oldidan ularga tushunib yetgan holda tanlovni am alga oshirish 
im konini beradigan m aslahatlar berish.
2. X aridor personalini (yoki uning o ‘zini) xarid qilinayotgan tex- 
nikadan eng sam arali v a xavfsiz foydalanishga tayyorlash.
3. X aridorning m utaxassislariga o ‘z funksiyalarini tegishli tarzda 
bajarish im konini beradigan zarur texnik hujjatlar yetkazib berish.
29

---

4. Potensial xaridorga nam oyish vaqtida ishdan chiqib qolish 
borasida kichik ehtimol ham qoldirm aslik uchun mahsulotni sotuv- 
dan oldingi tayyorlash.
5. M ahsulotni ekspluatatsiya qilinadigan jo y g a yetkazib berish.
6. M ahsulotni (texnikani) ekspluatatsiya qilinadigan joy da ishchi 
holatga keltirish va uni xaridorga ishchi holatda nam oyish etish.
7. M ahsulotning iste’m olchida b o ‘ladigan m uddat davom ida eks­
pluatatsiya qilishga to ‘liq tayyorligini ta ’minlash.
8. Ehtiyot qism lam i tezkorlik bilan yetkazib berish va buning 
uchun zarur om borlar tarm oqlariga ega b o ‘lish, ehtiyot qism lar ish­
lab chiqaruvchilar bilan qalin aloqada b o ‘lish.
9. Texnikaning iste’m olchilar tom onidan qanday ekspluatatsiya 
qilinayotgani va bunda qanday takliflar, m ulohaza va shikoyatlar 
bildirilayotgani haqida axborot to ‘plash va tizim lashtirish.
10. Raqbotchilarning servis ishlarini qanday olib borayotgani, 
ularning m ijozlarga qanday yangiliklar tak lif etayotgani haqida ax­
borot to ‘plash va tizim lashtirish.
11. K orxonaning m arketing xizm atiga bozorlar, xaridorlar va to- 
varni tahlil qilish va baholashda yordam k o ‘rsatish.
12. B ozorda doimiy m ijozlar shakllantirish.
Shunday qilib, servis mashinalar, asbob-uskunalar va boshqa 
sanoat m ahsulotlarini sotish va ekspluatatsiya qilish bilan b o g 'liq
xizm atlar to ‘plam ini ifodalaydi. Servisning asosiy funksiyalari xari- 
dorni ja lb qilish, tovar sotuvini qoilab-q uv vatlash va rivojlantirish 
ham da xaridorni axborot bilan ta ’m inlash hisoblanadi. Servisning 
asosiy tam oyillari qatoriga taklifning m ajburiyligi, foydalanish m aj- 
buriy em asligi, servis m oslashuvchanligi va qulayligi, servisning 
texnik m osligi, servisning axborot ssmarasi, oqilona narx siyosati va 
servisning ishlab chiqarishga kafolatli m osligi kiritiladi.
Sotuvdan keyingi xizm at k o ‘rsatish sohasida yordam haqida il- 
tim osga tez javob berish qobiliyati iste’molchi nuqtayi nazaridan 
yetakchi b o ‘lgan sam aradorlik m ezonini ifodalaydi. Ikkinchi m ezon
30

---

detallarni alm ashtirishga doir buyurtm alarni bajarish sam aradorligi 
hisoblanadi; bunda, tabiiyki, taqsim ot tizim ining har b ir p o g ‘onasi- 
da detallarning katta zaxirasi talab etiladi. Favqulodda xarakter- 
li buyurtm alarni bajarish qobiliyati o g 'ir asbob-uskunalar ishlab 
chiqariladigan sanoat tarm oqlarida yoki kuchli raqobat sharoitlarida 
faollikning o ‘sishi kuzatiladigan bozorlarda birinchi o ‘rin g a chiqib 
oladi.
A sbob-uskunalam i ta ’m irlash tezligi va xizm at k o ‘rsatish xodim - 
larining texnik bilim donligi uchinchi va to ‘rtinchi o ‘rinlarda turadi.
Sotuvdan keyingi xizm at k o ‘rsatish sohasidagi uni rejalashtirish, 
am alga oshirish va tijoratlashtirishdan iborat b o ‘lgan siyosat k o ‘pin- 
cha m ahsulot ishlab chiqarishning o ‘zi kabi e ’tiborga loyiqdir. Bu- 
ning ustiga, xizm atlam i rejalashtirish k o ‘pichna bu x izm atlar ular 
bilan b o g ‘liq b o ‘lgan real m ahsulotlar ishlab chiqish v a tayyorlash 
jarayonida chuqur o ‘zgarishlarga olib keladi. X izm atlar taklifining 
katta aham iyatga ega ekanligini to i iq tushunish korxona faoliyati 
sohasida yangi ixtisosliklar vujudga kelishiga sababchi b o ‘ladi.
Sotuvdan keyingi xizm at k o ‘rsatishning a n ’anaviy shakllarini 
alm ashtirishning k o ‘plab va xilm a-xil im koniyatlari m avjud. Kor- 
xonaning strategik y o ‘nalganligiga qarab, ushbu fenom en sanoat 
korxonasi unga qarshi kurashishi lozim b o 'lg an jiddiy bir x a v f yoki 
undan foydalanish lozim b o 'lg an qulay im koniyat sifatida k o ‘rib 
chiqilishi m um kin.