A. N. Sam adov I f. n., dotsent

M a rka  - bu bitta yoki bir nechta tovar ishlab chiqaruvchining (so- 
tuvchining) m ahsulotlarini identifikatsiya qilish va uni raqobatchilar 
tovarlaridan farqlash m aqsadida foydalaniluvchi nom , belgi, sim vol, 
rasm , atam a yoki ularning kom binatsiyasidir. M arka bozorda tovar-
47

---

ni tanib olish, boshqa tovarlardan farqlash va differensiatsiya qilish 
uchun xizm at qiladi. M arka o ‘z ichiga m arka nomi, m arka belgisi va 
tovar belgisini kiritishi mumkin.
M arka nomi bu m arkaning ovoz chiqarib o 'q ish m um kin boTgan 
so ‘z, h arf va ularning birikmasi hisoblanadi.
M arka nomi bu m arkaning tanib olinadigan, lekin o'qilm aydigan 
qismidir. U simvol yoki rasmdan iborat b o'lib , ajralib turuvchi rang 
va o ‘ziga xos shrift bilan bezaladi.
Tovar belgisi m arka yoki uning huquqiy jihatdan him oyalangan 
qism i b o ‘lib, sotuvchiga m arka nomi va m arka belgisidan m utlaq 
foydalanish huquqini beradi. Tovar belgisi m arkaning him oyasi, 
reklam asi, individualligi va sifat kafolati vazifasini bajaradi. To­
var qaysi m arka ostida sotilishiga qarab ikki turga b o ‘linadi: ishlab 
chiqaruvchi markasi va xususiy marka.
Ishlab chiqaruvchi m arkasi bu ishlab chiqaruvchi tom onidan 
yaratilgan yoki boshqa ishlab chiqaruvchidan ijaraga olingan mar- 
kadir. Tovarni m arkalashtirishda ishlab chiqaruvchi quyidagilardan 
foydalanishi mumkin: o 'z m ahsulotlarining har bir turi uchun in­
dividual marka nomlari tanlash; barcha m ahsulotlar uchun yagona 
m arka nomi belgilash; m ahsulotlarning turli guruhlari uchun alohida 
m arka nom lari berish; ishlab chiqaruvchi kom paniya nomini alohida 
m ahsulotlar m arka nom iga qo‘shib ishlatish.
X ususiy m arka bu savdo (ulgurji yoki chakana) korxonalari to­
m onidan ishlab chiqilgan markalardir. B a ’zida u vositachilar m ar­
kasi, distribyuterlar markasi yoki diler m arkasi deb ham ataladi. 
Faoliyat sohasiga k o 'ra ular quyidagilarga taqsim lanadi: individual 
(aspirin); guruhli (M aggi); firma (Nestle); hududiy («Stepan Razin» 
pivosi); milliy («Jiguli» avtomobili); xalqaro (Coca-Cola) markalar.
M arka o ‘ziga xos shartli belgi b o ‘lib, uni tovar yoki xizm at bilan 
b o g 'lash vositasida iste’m olchiga tovarning iste’mol tavsifnomalari 
to ‘g ‘risida xabar beradi. U xaridorlarni m azkur tovarni sotib olish- 
da xuddi avvalgidek sifatga ega bo‘lishlariga ishontirishga harakat 
qiladi.
48

---

M arka faqat tovar nom i sifatidagina emas, balki uning bir nechta 
xususiyatlari y ig ‘indisi sifatida kom pleks ravishda k o 'rib chiqilishi 
lozim.
F.K otler markani tovar tavsifnom asi, foyda, tovarning qim m atli- 
ligi, undan foydalanish m adaniyati (uyushqoqlik, tartiblilik, samara- 
dorlik, yuqori sifat), tovarning individualligi va foydalanuvchi turini 
aks ettiruvchi olti p o g ‘onali sim vol sifatida ta ’riflagan. M arkaning 
eng barqaror xususiyatlari (qim m atlilik, m adaniyat va individuallik) 
uning m ohiyatini belgilab beradi.
M arketologning tovar m arkalarini boshqarishda qabul qilishi 
lozim boT gan qarorlar quyidagicha: tovar m arkasining zarurati 
haqida, tovar m arkasini q o ‘llab-quvvatlash haqida, m arka strate- 
giyasi haqida, m arkaning pozitsiyasini o ‘zgartirish haqida boTishi 
lozim .
T ovar m arkasini q o ‘llashning sam arasi yuqori b o ‘ladi, chunki u n ­
dan foydalanish buyurtm alarning shakllanishi va tovarlarni yetkazib 
berish jarayonini yengillashtiradi; tovarning o ‘ziga xos xislatlarini 
raqobatchilar tom onidan noqonuniy im itatsiya qilinishidan huquqiy 
him oyalashni ta ’m inlaydi; xaridorlarning barqaror kontingentini 
ja lb qilish im koniyatini yaratadi; bozor segm entatsiyasini yengil­
lashtiradi; korporativ im ijni kuchaytiradi va yangi m arkalam i joriy 
qilishni osonlashtiradi.
Tovar markalari, shuningdek, bozor hokim ligini egallab olish va 
firm aning m oliyaviy pozitsiyalarini m ustahkam lash vositasi sifati­
da ham xizm at qiladi. Shu sababli m arkalarni boshqarishning vazi- 
falaridan biri tovar m arkasini rivojlantirish, uning xatti-harakatlarini 
kengaytirish hisoblanadi. B uning uchun quyidagi m arka strategi- 
yalari ishlab chiqiladi: tovar qatorini kengaytirish strategiyasi (m av­
ju d markani yuzaga kelgan tovar nom enklaturasiga tarqatish); tovar 
m arkasi chegaralarini kengaytirish strategiyasi (m avjud m arkani 
yangi tovarlarga tarqatish); k o ‘p m arkalilik strategiyasi (bitta m ah­
sulot liniyasi uchun ikki yoki undan ortiq m arkani ishlab chiqish).
Shuni ham e ’tiborga olish kerakki, faqat b a ’zi m arkalargina 
uzoq vaqt davom ida m uvaffaqiyatga erishishi m um kin. M oliyaviy
49

---

to ‘siqlarning m avjudligi, shuningdek, xaridorlarni yangi kiritilgan 
m arkaga k o ‘niktirish zarurati yangi tovar m arkasini tayyorlash va 
rivojlantirish uchun sarflanuvchi xarajatlarni qoplash uchun doim iy 
ravishda m ablag‘lar qidirishni talab qiladi.