A. nurmonov, A. Sobirov, N. Qosimova
Download 383.51 Kb. Pdf ko'rish
|
|
26 3-topshiriq. M a h m u d K o s h g 'a riy n in g « D e v o n -u lu g ‘ o tit-tu rk » asaridan o lin g a n « U rna kelsa, g u t k e lu r» , «K u z a k u uzun b o ls a , a lik kuym as» m a q o lla rid a g i tagiga c h iz ilg a n so‘ z la rn i izohlang. J a m iya t o ila la rd a n ta sh kil to pganidek, tilla r h a m tu rli-tu m a n oilalarga b o lin a d i. T il o ila la ri shu oilaga asos b o lg a n t i l n o m i bila n y u ritila d i. O 'z b e k , uyg‘ u r, q irg 'iz , qozoq kabi tilla m in g tu r k iy t i l deyilishiga sabab shuki, u la rn in g h am m asi q a d im g i tu r k iy tild a n a jra lib c h iq q a n . Í U D e m a k , hozirgi b archa turkiy tilla r ( o ‘zb ek , u y g ‘ur, qirg‘iz, ^ q o z o q , tu rk m an , ozarb ayjon , u sm on li tu rk , ta t a r , x a k a s , yoqut va b o sh q .) uchun qadim gi turkiy til um uiniy til (b o b o til) san alad i. H o z irg i tu rk iy tilla rn in g shakllanish ta rlx in i k o ‘p c h ilik o lim la r b ir necha davrlarga b o ia d ila r . 1. O lto y davri. 2. E ng q a d im g i tu r k davri. 3. Q a d im g i tu rk davri. 4. 0 ‘ rta tu rk davri (hozirgi barcha tu rk iy xa lq la r va u la r tilJarining sh a klla n ish i h a m d a riv o jla n is h i d a v ri) va boshqalar. M u ta xa ssisla m in g fik ric h a , tu r k iy t illa r q a d im d a m o 'g il va tungus- m a n ju r tilla r i b ila n b irg a lik d a b itta o ila n i ta s h k il etgan va bu t i l o lto y t i l i deb atalgan. K e y in c h a lik o lto y t i l i ta rm o q la n ib ketgan. A fsuski, b u davrdan xabar b e ru v c h i yozm a y o d g o rlik la rb iz g a c h a y e tib kelm agan, le kin q a d im gi tu r k iy t i l davriga o id b ir qancha yo zm a m anbalarga egamiz. U rx u n - enasoy, uyg‘u r (qisman m o n iy ), sug‘ d yozuvlari shular jum lasidandir. M azkur y o z u v la r h o z irg i tu r k iy tilla m in g barchasi u c h u n u m u m iy sanaladi. 33-m ashq. G a p la m i o ‘qing. U larn i b ir-b irig a so lish tirib , farqli jih a tla - rini to p in g . B iz q o ‘ rq m a d im iz , sungusdim iz — B iz q o ‘ rq m a d ik , ja n g q ild ik . N eke q o rq u rb iz — N im a d a n qo‘ rqam iz. T u rk b u d u n yo q b o lm a z u n ! B o d u n bolsun! — T u rk x a lq i y o ‘q b o lm a s in ! X a lq b o ls in ! 34-m ashq. S h e ’rni o ‘qing. U r x u n -e n a s o y y o zu v la ri haqida b ilgan la- rin gizn i s o ‘zla b b ering. U rx u n xatlariga b o q in g , a jo yib , X a lq im ta rix id a n sado bu xatlar. K u lte g in , X o n B ilga o ’zbegim S h u h ra t bog‘ idagi u lka n da ra xtla r. Qarang, m ehnatlarda qavargan, X a lq im q o lla rig a o ‘xshaydi shakli. G o h D o ro ku yd irg a n , goh arab chopgan, B o b o m d a y sarg'aygan, to liq q a n , d a rd li, O h la ri sam oni, fa la k n i tu tg a n , A s rla r n o m id a n s o 'z la y d i ular. L ia m in g q atidan sizadi x a lq i, 27 K ultegin boshida chekkan qayg'ular. H ozirda dong‘ i zo‘ r ayrim yozuvlar, Ix tiro s in kutib yotgan paytida. Bobom ning buvimga ishqi har sahar, She’r b o 'lib yongandi urxun xatida. U rxu n yozuviari — ko'zim ga ziyo, Bobolardan qolgan tabarruk meros. ' Siz bitilgan toshni aylab to ‘tiyo , M ing bora ko'zlarga surtsak-da, bu oz! (Abdulhay Sobirov) 35-mashq. M atnni o ‘qing. Savol va topshiriqlarga javob bering. U rx u n -c n a s o y y o z u v i haqidagi dastlabki xa b a rla r N .K . V id z e n , S.U. Remezov, I. Tabbet-Stralenberg, D .G . Messershmidt, M .A . Kastren kabi ta d q iq o tch ila r to m o n id a n e’lo n qilingan. 1889-yüi N .M . Yadrinsev M o n g o liya d a g i Q o ra q u ru m sh a h risto n i xarobalaridan ik k ita katta b itikto sh topib o ld i. K e y in c h a lik m a ’lu m b o ‘l i - shicha, bu toshlar Kultegin va Bilga xoqonlar sharafiga qo‘yilgan bitiktoshlar ekan. V .V . Radlov, V. Tom sen, P .M . M e lio ra n s k iy kabi o lim la r bu s irli y o z u v la m i o'qishga q a ttiq kirishganlar. 1 8 9 3 -yiln in g 2 5 -n o y a b r k u n i V. Tom sen b irin c h i b o 'lib b itikto sh lar s irin i o ch g a n lig in i e’lo n q ild i. B u vaqtda V .V . Radlov 10 ta ha rfn i o ‘qib ulgurgan edi. M a z k u r s irli yo zu vla r turk xalqiga tegishli ekan. Enasoy hamda U rx u n d a ryo la ri havzalaridan topilganligi uchun ular urxun-enasoy yozuviari deb atala boshlandi. H ozirda ularning 700 ga yaqin nam unalari fanga m a’lum . 36-mashq. Quyidagi s o ‘zlam i eslab qolishga harakat qiling. U larning nim a sababdan ishlatilm ay qolganini yoki o ‘zgarganini izoh lan g. B udun — xalq K o 'c h — u ru g \ zot B ilig — b ilim O 'kush — k o ‘p Ingek — sigir 0 ‘z — jo n , vujud Y a g ‘ i — yov, dushman A rt — tepa, dovon Batsiq — g‘arb E rik — m ard, b o tir, e rkin E S K I T U R K IY T IL Eramizning X I asrlaridan boshlab qorluq qabila ittifo q i kuchaya boshladi va q o ra xo n iyla r sulolasi hukm ro n lig id a g i o 'z la rin in g d a v la tlarin i tashkil etdi. Q oraxoniylar Sirdaiyo havzalari hamda somoniylarga qarashli b o ig a n Buxoro va Samarqandlarga ham o'z ta’sirin i o'tkazadi. Qoraxoniylar davlati m ayda uyg'ur qabilalarini hamda Sirdaryo va A m u d a ryo o ra lig ‘ idagi tu rk - eron aholisi yashaydigan m adaniy yerlarni o 'ziga bo'ysundirgan holda X asr oxirlarida islo m d in in i qabul q ilib , M arkaziy O siyoning eng m adaniy tu rk davlatiga aylandi. Q oraxoniylar to m o n id a n ik k i rivojlangan m adaniy m arkazning sharqda u yg 'u r m adaniyatining va g‘arbda, M arkaziy Osiyoda, tu rk -e ro n m adaniyati- n in g b irla s h tirilis h i u n in g yozm a m adaniyatida ham o ‘ z ifo d a sini to p d i. Q o ra xo n iyla r d a v rin in g eng asosiy adabiy va lin g v is tik y o d g o riik la rid a n b iri M a h m u d K o sh g 'a riyn in g « D e vo n-u lu g 'o tit tu rk» n o m li q om usiy asaridir. Bu asar tu r k iy tilla m in g o ‘sha davrdagi fo n e tika si, leksikasi, g ram m atikasi, d ia le k ta l xususiyatlari haqida t o ‘la m a ’lu m o t b e ru vch i q im m a tli m anbadir. Shu b ilan birga, tu rk iy xa lq la m in g xa lq og‘ zaki ijo d i n a m u n a la rin i aks e ttirg a n y ir ik b a d iiy asardir. M a h m u d Koshg‘a riy tilshunoslik tarixida ilk bo r barcha tu rk iy tilla m in g b ir necha g u ru h la rin i tasniflab, u la r o'rtasidagi u m u m iy va fa rq li jih a tla m i aniqlagan holda q iy o siy -ta rix iy tils h u n o s lik deb n o m la n u v c h i tils h u n o s lik y o ‘nalishiga asos soldi, i Q o ra xo n iyla r d a v rin in g ik k in c h i y irik yozm a y o d g o rlig i — bu Y u s u f I Xos H o jib tiin g «Q utadg‘ u bilig» («Baxt k e ltiru v c h i b ilim » ) asaridir. Bu I asar y ir ik b a d iiy -ta rb iy a v iy asar b o ‘lib , tu rk iy adabiyot ta rix id a ju d a katta I ahamiyatga ega. Shuningdek, X o ‘ja Ahm ad Yassaviyning h ikm a tla ri, A hm ad Y u g n a kiyn in g « H ib a t u l-h a q o yiq » asarlari shu davrning eng b u yu k adabiy durdonalaridir. n Q oraxoniylar davri adabiy till hozirgi M arkaziy O siyod agi barcha \ t 7 turkiy tillarning sh akllanishi va rivojlanishi uchun a s o s b o ‘Igan til sanaladi va shuning uchun bu davr tili k o ’pchilik tu rkiyshunoslar tom onidan e sk i turkiy til deb yuritiladi. M a h m u d K o sh g ‘ a riy C h in d a n to rtib to Rumga qadar yashagan tu rk iy qa b ila la r haqida shunday deb yozadi: — T u rk la r aslida y ig irm a q a b ila d ir. H a r b ir q a b ila n in g sanoqsiz allaqancha urug‘la ri bor. M e n bulardan asosiylarini — ona u ru g ia rin i y o zd im , shoxobchalarini tasliladim . « D evon-u lu g 'o tit turk»dagi m a ’ lum otlarga qaraganda, o ‘ sha davrda bajanak, q ip ch oq , o ‘g‘u z, boshqird, basm il, yabaqu, tatar, q irg 'iz , c h ig il, tuxsi, yag‘ m o, ig‘ raq, uyg‘u r kabi tu rk iy qabilalar t i l i u m u m tu rk iy adabiy tiln i tashkil qilgan. U la rd a n «eng yengili — o‘g‘iz, eng to ‘g ‘ risi, yaxshisi — yag‘ m o, tuxsi, eng o ch iq , ravon t i l — haqoniy o ‘lkasida yasho vch ila rn in g tili» ekanligi ta ’ kidlangan. Eski tu rk iy t i l eski o ‘zbek tilin in g shakllanishi va riv o jid a m u h im o ‘ rin tutgan. 37-mashq. « D ev o n -u lu g 'o tit turk» dan olingan parchalarni o ‘qing. U larni hozirgi tilim izga solish tirin g, farqlarini ayting. E rik e rn i yag‘lig ‘ , ermagu bashi q a n lig ' (T iris h q o q n in g labi yo g ‘ lig ‘ , e rin ch o q , dangasaning boshi q o n lik ). Emgak ekinda qolm as (M e h n a t 29 bekorga ketm aydi). 0 ‘ kuz azaqi b o 'ig in c h a , b u za g 'u bashi b o is a y ik (H o 'k iz n in g o y o g i b o lg u n c h a , b u zo q iiin g boshi b o lg a n yaxshiroq). U m a kelsa, q u t ke lu r (M e h m o n kelsa, baraka keladi). Erdam sizdan q u t c h e rtilu r (Dangasadan baxt ketadi). Kichikda qatiglansa, ulg'azu sevnur (Yoshlikda ma- shaqqat cheksa, ulg‘ayganda sevinadi). E rdam boslii t il (O dobning boshi til). 38-mashq. «Q utadg'u bi!ig»dan olin gan tuyuqni y od lan g. U n in g til xu su siyatlarin i aniqlang. Qayu erda b o ls a uqush b irla o ‘g, A n i er a ta g il, necha o ‘gsa o ‘g. U qush, o ‘g, b iiig k im d a b o ls a tugal, Y avtiz ersa kas te, k ic h ik ersa — o ‘g. Qaysi odamda zehn va aq l b o ls a , U n i er atab, qancha b o is a -d a maqta. K ishida aql, zehn, b ilim m u k a m m a l b o ls a , Y o m o n b o is a ham odam , k ic h ik b o ls a h a m u lu g ‘ , katta de. 39-mashq. «H ibat ul-haqoyiq»dan o lin g a n p arcb alarga diqqat qiling. U larning hozirgi o ‘zbek adabiy tilidan farqli jih a tla rin i an iq lash ga urinib ko‘ring. A ya do'st, b ilik lik y iz in iz la g il, Qali so'zlasang so'z, b ilib so‘ zlagil. (E y d o ‘s t,b ilim li kish i iz id a n yu r, A gar so'zlasang, o 'y la b so'zlagin.) T ilin g bekta tu tg il, tish in g sinm asun, Q a li chiqsa bekta, tis h in g n i siyur. (T ilin g n i tiy , tish in g sinm asin, A gar tiyniasang, u tis h in g n i s in d ira d i.) K o 'n i b o 'l, k o 'n i q il, a lin k o 'n i, K o 'n i teyu b ils in x a lo y iq seni. (T o ‘g‘ ri b o 'l, to 'g 'ri ish q il, t o 'g 'r i deb atal, O dam lar seni to 'g 'r i deb b ils in .) 40-mashq. E ski turkiy til davriga oid ushbu s o ‘zlarn i yodlab o iish g a harakat qiling. K o 'k ra m a k — na ’ ra to rîm o q S andilach — sa’va Q irg 'ila c h — q a ld irg 'o ch Sandug'ach ~ bulbul E lig — h u k m d o r Bo'gu — dono A l — q iz il K o 'n i — to 'g 'r i, rost, h a q q o n iy 30 41-mashq. U y g a vazifa. M a tn n i o‘ qing, U nda qadim tu rk x a lq ig a xos bo‘ lgan qanday s ifa tla r haqida gap ketayotibdi. Shu haqda suhbat uyushtiring. M A T E J A S O R A T I T u r k x a lq in in g z a ifla s h ib q o lg a n id a n fo y d a la n g a n d u s h m a n e lc h i j o ‘ n a tib tu rk x o q o n i M a te d a n u n in g eng yaxshi k o ‘ rgan o tin i, so 'n g ra kanizagini so‘ ra ttird i. M a te kengash c h a q ird i. B archa beklar, la sh ka rb o sh ila r. «Ot y ig itn in g q a n o ti, ka n iza k esa o r-n o m u s i, b e rn ia !•> — deganiga qaramasdan, xo q o n el o s o y is h ta lig in i c ry la b u la m i b e rib yu b o rd i. B u b ila n k ifo y a la n m a g a n d u s h m a n ik k a la m a m la k a t o 'rta s id a g i ta s h la n d iq y e rn i s o ‘ ra b e lc h i y u b o rd i. M a te ya n a kengash c h a q ird i. K engash q a tn a s h c h ila ri: « B erib y u b o r, b a rib ir, fo y d a la n m a y a p m iz -k u » deganlarida, M a te : « Y o ‘ q! B u gal ona y u rt, o n a tu p ro q s h a 'n i h a q ida gap k e ta y o tib d i. U n d a n b ir q a rie h in i ham dushm anga berib q o 'y m a y m iz !» — deb x a lq in i jangga boshladi va haddidan oshib ketgan yo vn i to r-m o r ke itird i. ( Qadimgi hikoyatlardan) Savol va topshiriqlar 1. Q a d im g i tu r k iy t i l qaysi d a v ria rn i o 'z ic h ig a oladi? 2. Enasoy va U rx u n d a ry o la ri qayerda joylashgan? 3. M a z k u r y o z u v la r haqidagi m a ’ lu m o tla rn i k im la r e’lo n qilgan? 4. U rx u n -e n a s o y y o z u v la rid a b itilg a n b itik to s h la rd a n im a la r h aqida h ikoya q ilin a d i? 5. V .V . R a d lo v va V . T o m se n la m in g urxun-enasoy yozuvlari borasidagi x iz m a tla ri ¡lim ada? 6. E ski tu r k iy t i l h a q ida so‘ zlab bering. 7-DARS. E S K I 0 ‘ Z B E K A D A B IY T I L I Darsning maqsadi: a) ilm iy maqsad: o 'q u v c h ila rn in g o ngida eski o 'z b e k t ili yuzasidan b ilim va m a la ka la r h o s il q ilis h ; b ) o ‘ q u v c h ila m i a jd o d la rim iz to m o n id a n y a ra tilg a n m a d a n iy b o y lik - larga h u rm a t, u la m i asrab-avayiash ru h id a tarbiyalash. y 1-topshiriq. A d a b iy ti.1 deganda n im a n i tushunasiz? 2-topshiriq. N a v o iy d a n b ir b a y t a y tib , u n i h o z irg i tilim iz g a s o lis h tirin g va o ‘ rtadagi fa rq la m i tu s h u n tirin g . Q o ra x o n iy la r d a vri adabiy t i l i o ‘ zbek tilin in g sh a klla n ish i u ch u n h a m asos b o ld i. B u davrdagi ik k i a dabiy t i l an ’ anasi sharqiy (q o rlu q -u y g ‘ u r) adabiy t i l i va g ‘ a rb iy (q ip c h o q -o ‘g 'u z ) adabiy t ili o ‘ zbek tilin in g s h a klla n i- shida x iz m a t q ild i. 31 Xususan, g'a rb iv t i l an’anasida yozilgan Q u l A lin in g «Qissayi Yusuf» dostoni (1 2 3 9 -yil) ham da sharqiy til an’anasida yozilgan R abg'uziyning «Qissasi Rabg‘uziy» (1309— 1310) asarían o ‘zbek adabiy tilin in g shakllan- gan davrini ifoda etuvchi badiiy asarlardir. A . Borovkovning e’tir o f etishicha, «Tafsir» ( X I I I asr) t ili eski o ‘zbek tilin in g y o rq in nam unasidir. « 0 ‘g‘ uznoma», «Tafsir» (Q u r’ onning so‘ zm a -so ‘z ta ijim a s i, izo h la r, sharhlar, tush u n tirish la r), Q utbning «Xusrav va S h irin » , Sayfi Saroyining «G uliston», X o ra z m iy n in g «Muhabbatnom a» asarlari eski o ‘ zbek tilid a yaratilgan dastlabki nam unalardir. Arab, fo rs-to jik tillarga xos b o ig an fonetik, leksik va gram m atik xususi- yatlar eski o'zbck tiliga ko'plab o ‘zlashdi. B u davrda o'zbek qabilalari boshqa qabilalarga nisbatan siyosiy hayotda yetakchilikni o ‘z qo'llariga ola boshladñar. 0 ‘zbek atamasi ta rixd a ilk b o r X I I asrda R a sh id id d in n in g « M o ‘g ‘ illa r tarixi» asarida atoqli o t m a’nosida tilga olinadi. J a lo lid d in M anguberdining q o ‘ shin boshliqlaridan b in 0 ‘zbektoy deb atalgan. O'zbek degan so'zning «o'ziga bek», «otliq qo'shin», «sodda», «to'g'ri», «insofli», «saxiy», «odamoxun», «diltortar», «suyukli» kabi m a’n o la ri ham mavjud. O 'zbek atam asining unga qadar ishlatilgan tu rk , sart, c h ig 'a to y singari atamalarga nisbatan tilim iz d a barqaror b o 'lib qolish i Shayboniyxon bosh ch ilig id a g i o 'z b e k u ru g 'la rin in g M a rk a z iy O siyoda o 'tro q la s h u v i, h o k im iy a tn i o 'z q o 'lla rig a o lish i b ila n b o g 'liq . O'zbek tilin in g takom illashuvida A to iy , Sakkokiy, L u tfiy singari o'nlab, yuzlab so'z ustalari xizm at qilgan bo'lsalar, M a v lo n o A lish e r N a v o iy uning o b ro 'y in i dunyoga ta n itd i. N a vo iy davri va N avoiygacha b o 'lg a n davrda o'zbek t i l i tu r k la fzi, tu rk iy t i l n o m i b ila n y u ritilg a n . X V I asrdan o 'zb e k u ru g 'la rin in g n o m i b u tu n xalqning nom iga aylanib ketdi. S huningdek, o'zbek t i l i m o 'g 'illa r bosqinidan so'ng shu yerga egalik qilgan C h ig 'a to y n o m i bilan, rus bosqini davrida esa ruslar to m o n id a n sart t ili n o m i b ila n ham yu ritilg a n . Eski tu rk iy tild a n ajralib to h o zirg i o 'z b e k tilin in g shakllanishigacha (X X asr boshlarigacha) bo'lgan o'zbek t i l i eski o ‘zbek tili deb nom lanadi. ftw D em ak , eski o ‘zbek tili X II—X III asrdan to XX asrning basta j e larigaeha bo'lgan o ‘zbek tili tarixini o ‘z iehiga oladi va juda katta yozm a m anbalarni o ‘zida m ujassam etad i. A ü s h e r N a v o iy , Z a h irid d in M u h a m m a d B o b u r, T u r d i F a ro g 'iy , Boborahim Mashrab, Z o k iijo n X olm uham m ad o 'g 'li Furqat, M uham m ad A m in x o 'ja M u q im iy la rn in g eski o'zb e k t ilin i yangi ta raqqiyot bosqichiga o lib chiqishda x izm a tla ri katta. Ayniqsa, bu borada A lis h e r N a v o iy ulkan ishlar q ild i. U o'zbek t ilin i xazina deb b ild i. B u xazinani ilo n la r va tika n la r o 'ra b tu rg a n lig in i ta ’kid la d i. N a v o iy eski o 'z b e k adabiy t ilin i ana shu «ilon»lardan va «tikan»lardan tozalab berdi. Eski o'zbek adabiy t i l i hozirgi o'zbek adabiy tilin in g vujudga kelishida m u h im bosqich sanaladi. 32 42-mashq. M a tn la m i o ‘qing. E ski o ‘zbek adabiy tiliga x o s x u su siy a t- larni aniqlang. B u ulus to xu b la r k o 'rd u k , ey o ‘zbegim, D ilra b o liq d a sizingdek sh o ‘x i ra’ n o k o ‘ rm adik. (Atoiy) S h o h -u to j-u x iP a tik im , m e n tom osha q ilg ‘a li, 0 ‘ zbakim boshida qalpoq, egnida sh ird o g 'i bas. (Alisher Navoiy) Qaro meng o l yangoqingg‘ a yaroshur, Boshim d o yim adoqingg'a yaroshur. (Xorazmiy) Q arinchqa aydi: « M a v lo d in ne tilading?» S ulaym on aydi: «A ndoq m u lk tila d im k im , m a n d in o ‘zga k im ersa-da bo ‘ lmasun». Q arinchqa aydi: «Bu so‘z d in hasad is i ke lu r, m anga b o ig in , o ‘zgalarga b o im a g in » . (Nosiriddin Rabg'uziy) 43-mashq. N avoiyning « M u h o k a m a t u l-lu g ‘atayn* asaridan olin gan ushbu parchaga e ’tibor bering. Turkiy tUning imkoniyatlari haqida fikr yuriting. Yana b ir adolari b o rki, ba’z i a lfo z n in g so‘ngg‘ida «ch, i» «ki», «chi» la fz id ir, o rttu ru rla r, yo m ansabning, y o h u n arning, yo peshaning iz h o ri u ch u n ; forsiyda y o ‘q tu r, b a lk i a la r h a m tu rkch a ayturlar. Mansabda andog‘k i, qo ‘ rch i va suvchi\a xizonachi va kerak-yarog‘chi va chavgonchi va nayzachi va shukurchi va yurtchi va shilonchi va axtachi y o ‘ sunlug‘ k o 'p tu r. H u n a r va peshada a n d o g ‘ k i, q u s h c h i va borschi va qo'ruqchi va tamg‘achi va jibachi va yo'rg'achi va halvochi va kemachi va qo ychi... 44-mashq. U yga vazifa. E ski o ‘zb ek adabiy tiliga x o s b o ‘lgan quyidagi s o ‘zlarni eslab q olish ga harakat qiling. huvaydo — ayon, ravshan k ilk — qamish qalam pesha — kasb, hun a r b ilm o n — bilm a ym a n behbud — so g 'lo m lik 1. Eski tu r k iy t i l davri qaysi d a v rla m i o ‘ z ichiga oladi? 2. E ski o ‘zbek tilin in g shakllanish d a vri haqida gapiring. 3. O 'zb e k xalqi va o'zb e k tilin in g n o m la n ish ta rixi haqida so‘ zlang. c h e rik — askar, q o ‘ shin ev — u y qopungda — eshigingda ulus — el, xalq b u tra d i — tarqaldi, ketdi ^ Savol va topshiriqlar 3 - 281 33 F O N E T I K A S-DARS. 0 ‘ Z B E K T IL IN 1 N G T O V U S H T I Z I M I (F O N E T IK A S I) Darsning maqsadi: a) ilm iy maqsad: o 'q u v c h ila m in g ongida o'zbek tilin in g tovush tiz im i b o ‘yicha b ilim va m alakalar hosil qilish; b ) o ‘ q u vch ila m i inson shaxsini, u n in g q a d r-q im m a tin i h u rm a tla s h ru h id a tarbiyalash. / Topshiriq. Kistonbeko ‘z tovushlar qo ‘shilm asining n im a sababdan m a ’no anglatmasligi haqida fik r yu ritin g . N u tq im iz n i b o ia k la rg a ajratadigan b o ‘ lsak, u n in g o x irg i b o iin is h nuqtasi to vu sh la r bo ‘ ladi. M asalan, 0 ‘zbekiston — jannatmakon o'lka ju m la s i 0 ‘zbekiston, jannatmakon, o ‘lka so'zlariga, bu so‘zlar, o ‘z navbatida, 0 ‘z-be-kis-ton, jan-nat-ma-kon, o ‘l-ka b o ‘ g ‘ in la rig a , b o ‘g ‘ in la r esa o ‘-z-b-e-k-i-s-t-o-n j-a-n-n-aA-m-a-k-o-n o‘-l-k-a singan tovushlarga b o lin a d i. BoMinishning oxirgi nuqtasi b o ig a n , boshqa m ayda b o ‘laklarga b o ‘lish m u m kin bo‘lmagan nutq b o ia g i (akustik-artikulatsion b irlik ) tovush hisoblanadi va u bilan bog‘liq hodisalar tilshunoslikning fo n e tika b o iim id a o ‘rganiladi. Download 383.51 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|