A. nurmonov, A. Sobirov, N. Qosimova
Kichik hikoyachalarni o‘qing. Undoshlarning yonma-yon
Download 383.51 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 107-mashq. S o ‘z boshi, o‘rtasi va oxirida kelayotgan undoshlarning talaffuzi va yoziiishiga diqqat qiling.
- S o ‘zlami daftaringizga ko‘chirib oling. Undoshlarning yonma-yon keiish sabablarini tushuntirishga harakat qiling.
- 109-mashq. Matnni o‘qing. S o ‘z boshi, o ‘rtasi va oxirida undoshlar ishlatilgan sozlarni toping. Ularga tavsif bering. NOBEL VA
- Nuqtalar o‘miga kerakli harflami qo‘yib ko‘chirib yozing.
- Matnni o‘qing, talaffuzi va imlosi bir-biridan farqla- nadigan so‘zlarga diqqat qiling. Gaplarni ko‘chirib yozing.
- Quyidagi qoshma so‘z!arning qanday yozilishini aniqlang va ko‘chirib yozing.
- Quyidagi matnni ko‘chirib yozing. Bosh harflarning ishlatilish o ‘rinlarim izohlang.
- 117-mashq. Uyga vazifa. Matnni o ‘qing, so‘zlaming yozilishiga diqqat qiling.
- Bunday boiinuvchanlik xususiyatiga ega boMgan tovushiar qatori segment birliklar qatori hisoblanadi.
- Ustsegment birliklar urgu, to‘xtam (pauza), nutqning eniotsional boyogi (darak, so‘roq, buyruq, his-hayajon) kabilarni o ‘z ichiga oladi.
- URG‘U VA UNING NUTQDAGI AHAMIYATI
- S o ‘zdagi bo‘g ‘inlarning, gapdagi s o ‘zlarning boshqaiardan kuchliroq taiaffuz qilinishiga urg‘u deyiladi. 118-mashq.
- 120-ntashq. Quyidagi so ‘zlarning qaysi bo‘g‘iniga urg‘u tushayot- ganliglga diqqat qlling, ularning talaffuzidagi o ‘ziga xosliklarga e’tibor
- 121-mashq. «Haiollik nima» mavzusida matn tuzing va matndan ayrim so ‘zlarni tanlab, ularga tushayotgan urg‘uni belgilang. 122-mashq.
Kichik hikoyachalarni o‘qing. Undoshlarning yonma-yon kelisii sabablarini tushuntiring. «ASPIRO» ligan zamonJarda olimlar o'z oldilariga vunoncha «aspiron», ya’ni «intilanian» degan shior qo'yganlar. Ular olam sirlarini chuqurroq bilib olish maqsadida o'z ustozlaridan mumkin qadar ko'proq bilira olishga intilishgan. «Aspirant» atamasi «aspiro» so'zidan olingan b o iib , hozirda «bilim egallashga intiiish» ma’uosini bildiradi. Qadim rimliklard;. toga kiylsh rasm bo‘igan. Toga degani ju n matodan tikilgan rangdoryoping'ichdir. Senatorlarva chavandozlarqizil hoshiyali toga kiyganlar. Biron mansabga o'tish harakaü boigan shaxslar esa bu libosni toga- kandida deb ataladigan basaviat sidirg'a oq xilini kiyib yurishgan. «Falon fanlar nomzodi» (kandidat) degan unvon. shundan kelib chiqqan. AVTOMASHIMAGA QO YILGAN BIRINCH1 RAQAM Avtomashinalarga raqam qo‘yishni birinchi b o iib boshlagan kishi berlinlik savdogar Rudolf Gersog edi. Li 1901-yilning yozida o ‘z avto- mobiliga IA1 belgisini osib qo'yadi. Bu raqamning tarixi qiziq. Rudolfning yoshi ulg‘ayib qolgan bolsa-da, xotini ancha yosh boiib. uni juda sevardi. Shuning uchun savdogar avtomobilini uning nomi bilan IA deb, ya’ni Joganna Anker, deb atadi. 1 raqami esa Rudolfning birinchi va oxirgi sevgisini bildirsa kerak. («Ma ’rifat» gazetasidan) 107-mashq. S o ‘z boshi, o‘rtasi va oxirida kelayotgan undoshlarning talaffuzi va yoziiishiga diqqat qiling. KOMPYUTERDAGI HAYOT Amerikalik Aleksandr Balonkin Nyu-Jersi (AQSH)dagi Texnologiya instimtida bir fantastik g‘oya ustida ishlamoqda. «Star» gazetasining m aium qilishicha, olim insonning kompyuterdagi abadiy hayotini ta ’minlanishini yoiga qo‘ymoqchi. Uning fikriga ko'ra. «abadiy havot»ga kishi miyasi mundarijasini maxsus mikrodisklarga yozib olish orqali erishiladi. Shundan so'ng u o'z hayotini «elektron» ravishda davom ettiradi. «Bunday odam, — dedi Balonkin, — oddiv kishilardan ko‘ra, anclia ustunliklarga ega. Unga na ovqat. na havo va na turar joy kerak b oiad i. U xohlasa Arktika yoki Sahroyi Kabirda sayT qilishi, hano koinotga bemalol chiqishi mumkin». Bunday inson miyasi radioaktiv batareykalar orqali oziqlanadi. q o i- oyoqlari kichik hajmli yadroviy dvigatellar yordamida harakatga keltiriladi. U chiroyli yuz, tanaga ega boiishi mumkin, o ‘zini ming xil tusga kiritish imkoniyatiga ega. Ushbu supermen m aium ot olish uchun rentgcn, gamma- 70 nurianishi, ultratovush va radiotoiqinlarni qoilashi mumkin. Insontyat tom onidan to'plangan, istalgan bilimlar uning miyasiga bir onda yoziladi. Xullas, ana shunaqa gaplar, odam lar to ‘rtburchak elektron narsa ichida yashashlari mumkin ekan. Lekin, ming qilsa ham, ushbu, Olloh tom oni dan ato etilgan hayotga nima yetsin? (« Turkiston» gazetasidan) 108-mashq. S o ‘zlami daftaringizga ko‘chirib oling. Undoshlarning yonma-yon keiish sabablarini tushuntirishga harakat qiling. Arbob, atrof, ehtiyot, ilhom, imkoniyat, inshoot, qisman, muzday, muharrir. jiddiy, tasawur, tashqi, mudofaa, matbaa. Litr. metr, bank, tank, m etall, kilovatt. kiiogramm. test, trest, kiosk, budjet, rejissor, sekund, abonem ent, menejm ent, ocherk, baxt, shkaf, suident, studiya. Inspeksiya, transport, institut. Trassa, assimilatsiya, dissimilatsiya. Ganj. daraxt, hunarmand, band, do‘st. farzand, shikast, mard, rostgo‘y, kaft, kift, karaxt. 109-mashq. Matnni o‘qing. S o ‘z boshi, o ‘rtasi va oxirida undoshlar ishlatilgan so'zlarni toping. Ularga tavsif bering. NOBEL VA U N IN G VASIYATI Alfred Nobel 1833-yili Shvetsiyaning Stokgolm shahrida iqtidorli kashfiyotchi Emmanuel Nobel oilasida tug'ilgan. Bola 9 yoshga toigan da N obellar oilasi Sankt-Peterburgga ko‘chib keladi. Ota o 'g iin i o'qitish uchun mablag'im ayamaydi. Irodasi kuchli, mehribon ona esa o‘giiga har tomonlama g'amxo'rlik ko'rsatadi. Til o ‘rganishga ishtiyoqi baland. o ‘tkir zelm egasi b o im ish Alfred 17 yoshida Yevropa tillarining beshtasida bem alol so'zlasha olardi. U stozlaridan biri — Peterburg universiteti professori Nikolay Zininning bergan darslari Alfredning organik kimyo faniga boigan muhabbatini yanada oshirdi. XIX asming 30-yillarida oila boshlig‘i Emmanuel Nobelning suv osti minasi kashfiyotiga Rusiyada katta qiziqish bildirildi. O'sha paytda «Nobel va o ‘g'i!lari» kompaniyasi gullab- yashnayotgan, rus armiyasida esa zamonaviy texnikaga ehtiyoj oshib bora- yotgan edi. Shu bois buyurtmalarning keti uzilmas edi. Qrim urushidan ke vin hammasi chapp;isiga o‘zgardi: kompaniya bankrotlik yoqasiga kelib qoldi. Kompaniva inqirozga uchragach, Alfredning ota-onasi Shvetsiyaga qaytib ketadi. Alfred esa akalari Lyudvig va Robert bilan Rusiyada qoladi. 70-yillarning boshlarida aka-ukalar Ijevsk shahridagi qurol-aslaha zavodlari ustidan nazorat qilishar edi. Keyinchalik ular Bokuda «Aka-uka Nobel- larning neft ishlab chiqarish shirkatini» (1879) tuzadilar. Bu kompaniya mahsulotlari juda tez fursatda o 'z xaridorlarini topdi. Shirkat neft qazib chiqarish, kerosin, benzin, parafm, soda mahsulotlari yetkazib berish bilan shug‘ullanar edi. Aka-uka Nobellar izlanardilar, kashfiyotlar qiiardilar. Lyudvig dunyo- dagi eng birinchi tankerni iovihalashtirdi, birinchi sisternani qurdi, birin- chilardan boiib neft quvurlarini ishlatdi. Alfred esa dinamit, portlatish detonatorini kashf qildi. Shvetsiyada Boltiq dengizi bo‘yida tankerlar quriladigan korxona ishga tushadi. Astraxanda verf quradilar. Aka-ukalar Yevropa va Amerikaning eng ilg'or texnika kashfîyotlaridan unumJi foydalana oîardilar. XIX asr oxiriga keüb NobelJaming mablag'i sezilarli darajada oshdi. Rusiya neftining 90% i ular nazoratida edi. Bu borada aka-ukalar Rokfeller- larning «Standard oyl» kompaniyasidan ilgari borardilar. Alfredning mehnatsevarligi, tashabbuskorligi, uddaburonligi o‘z meva- larini berdi, o‘limidan oldin u 355 patent, dunyoning yigirma mamlakatida 90 ga yaqin korxona egasi edi. Garchi Nobel hayoti davomida atrof-muhitni xarob qiluvchi ko'pgina har xil portlovchi moddalami kasliî etgân bo‘lsa-da, u tinchlik tarafderi edi. Olim boiishi bilan birga, u yaxshigina shoir ham edi. « Faqatgina adabiyot va fan insoniyat rivojining omiii bo ia oladi», — deb hisoblardi Alfred. Nobelning oiimidan so‘ng undan to'qqiz million dollarlik mablag“ qoldi. Uning vasiyatiga binoan pullardan kelgan foyda kimyo, fizika, meditsina, adabiyot sohalariga ulkan hissa qo‘shgan insonlami mukofotlash uchun moijallangan (keyinchalik iqtisod va tinchlik sohasida erishilgan ulkan yutuqlar uchun ham Nobel mukofoti beriladigan b o id i). Mukofot 1901- yiMng 10-dekabridan boshlab topshirilib kelinayotir. H ar yilning shu kuni Stokgolm konsert zalida Shvetsiya qiroli Nobel mukofotiga munosib topilgan odamlarni mukofotlaydi. («Nobel mukofoti laureatlari» kitobidan) 110-mashq. Nuqtalar o‘miga kerakli harflami qo‘yib ko‘chirib yozing. Mas...id . i...tido , g‘i...jak , sara...jom , k...itansiya , olL.anob, ta...suf, istibdo..., muto...aa, me...yor, ta....jub , min...s, krep...eshin, parf...meriya, simpoz...um, vol...ybol, sup...rgi, majmu..., a...ditoryra, suver...nitet. 111-mashq. Matnni o‘qing, talaffuzi va imlosi bir-biridan farqla- nadigan so‘zlarga diqqat qiling. Gaplarni ko‘chirib yozing. TELEFAKS NIMAN1 B1LD1RA.DI? Fan va texnika taraqqiy etgani sari tilimizga ko‘plab yangi so’z va atamalar kirib kelmoqda. Shulardan biri telefaks so'zidir. «Amerika» oynomasida yozilishiga qaraganda, bu so‘z telefon va faksimil (asl nusxadan olingan tasvir) so'zlarining qisqartirilgan shaklidir. Bunda buyumning nomi yozilgan mata, fotosurat yoki ehizma telefon simi orqali mijozlarga yetkaziladi. 72 Faks usuli bilan tasvimi uzatish uchun har ikki tomonda ham apparat b oiish i lozim. Telefon simi orqaii yuborilgan tasvir bir zumda (masalan, yapon apparatlarida 20 daqiqada) mijozning apparatiga o‘matilgan qog‘ozda paydo bo'ladi. Faks apparatining turlari juda ko‘p. Ulardan tijorat va budjet ishlarida fovdalanish mumkin. («Gulxan»dan) 112-mashq. Quyidagi qo'shma so‘z!arning qanday yozilishini aniqlang va ko‘chirib yozing. Qirq — bo‘g‘im, qashqar—gul, chala — savod, xush — bichim, ish — yoqmas, om m a — bop, millatlar — aro, tez — oqar, havo — rang, ayta — oladi, qayta — qurish, chanqov — bosdi, um um — davlat, odam — sifat, Tyan — Shan, Chil — ustun. 113-mashq. Quyidagi matnni ko‘chirib yozing. Bosh harflarning ishlatilish o ‘rinlarim izohlang. TURKISTON YULDUZI M ahm udxo‘ja Behbudiy Turkiston oikasining hur fikrli kishilaridan biri edi. Behbudiy 187 5-yili Samarqand shahrida dunyoga keldi. Keyinchaiik M ahmudxo‘ja Behbudiy arab, fors, rus va butun turkiy tillarning yetuk bilimdoni, yuksak didli vozuvchi, bilimdon o'qituvchi, jam oat arbobi va qiyossiz olim sifatida nom qozondi. 0 ‘rta Osiyo xalqlarining faxri bo'lgan bu buyuk alloma bizga o ‘zbek va tojik tillarida yozilgan «Muntaxabi jo ‘g‘roüyai umumiy» («Qisqacha umumiy geografiya»). «Kitob-ul-atfol» («Bolalar uchun kitqb»), «Muxtasari tarixi islom» («Isïomning qisqacha tarixi»), «Madhali jo ‘g‘rofiyayi rusiy» («Rossiyaning qisqacha geografiyasi») singari o im as asarlami tuhfa qilib qoldirdi. Belibudiy tomonidan qilingan ishlarni sanay bersak. ularning adog'iga yetmaymiz: u o‘z hovhsida bepul maktab ochib, xalq bolalarini o‘qitdi. «.Behbudiy nashriyoti»ni tashkil qilib, o ‘zbekcha darsliklarni chop ettirdi. Samarqand xalqi uchun maxsus kutubxona va qiroatxona ochdi. 1912-yili «Padarkush» pyesasini yozib, Q o‘qon, Buxoro, A ndijon, K attaqo‘rg'on, N am angan teatrlarida namoyish qildi. Behbudiyning isyonkorligini yaxshi bügan Buxoro amiri 1919-yili uni Shahrisabzda qoMga olib, xalqning haqiqiy farzandini «xalq dushmani» tamg'asi bilan oidirtirib yubordi. (N. Karimov) 114-mashq. M atnni o‘qing. Undoshlarning ishlatilish o‘rin!arini tushuntiring. HAYDOVCH1LIK GUVOHNOMASÍ Birinchi avtomobil Germaniyada paydo boidi, lekin haydovchilaming no‘noqligi tufayíi tez-tez ko'ngilsiz voqealar ro‘y bera boshladi. Shunda Germaniyada chiqadigan jurnailardan bin ajoyib bir taklif kiritdi. Bu tak- lifga ko‘ra, politsiya mashina egasiga guvohnoma berishdan oldin uning mashina haydashni bilish-bilmasligini tekshirib ko'rishi va quvohnoma bcrishi kerak edi. Dunyoda birinchi haydovchilik guvohnomasi shu tariqa Germaniyada 19J 0-yiidan boshlab joriy etilgan. («Ma ’rtfat» gazetasidan) 115-mashq. Quyida berilgan so‘zlarni guruhlarga ajratib, jadvalni to‘ldiring. o f f ~ 0 / i c o t - / o qibdi^pgiz, ko‘ng!i, tomosha, trolleybus, bog‘ga, Joshkent, ketdi, yozibdi, kutgi.1, qaytarman, borayotgan, xuisand, ko‘rgali, burun, so‘roq, filologiya, monografiya, ko‘m -ko‘k, qip-qizil, esKittir. Fonetik tamoyil Morfologik tamoyil Tarixiy-an’anaviy tamoyil Farqlash tamoyili 116-mashq. «O‘zbekiston — Yatanim manim» matnini o‘qing. Tagiga chizilgan so‘zlarni imlo qoidalariga ko‘ra tahlil qiling. O'ZBEKISTON -■ VATANIM MANIM Vatan. Vatan, der edilar, na der edim biimay oni, Endi bilsam, Vatan erkan bu tanlarning shirin ioni. Bir jon emas, ey suvguli. tomirlaming qoni Vatan, Sensan, bale, bilganlara ionlarnme iononi. Vatan! Ha, haqiqatan ham, ona yurt — oltin beshik. Vatan esa ostonadan boshlanadi. Ostonadan hatlab o'tar ekanmiz, beixtiyor Vatan isini his qilamiz. Endi nish urib ko‘karib chiqqan ko‘kat ham, asrlar osha o‘z tañida qizdiraan quyosh ham, bir parcha tuproq ham bu — Vatan, bu — kindik qonimiz to ‘kilgan qadamjo. U har bir inson uchun muqaddasdur. Vatan inson uchun misli Ka’ba, u doimo shunga sig'inadi va unga sajda qiladi. Vatan bu — moziyning qoni ila sug‘orilgan zamin. Bulbul eulsiz yashay olmaganidek, Vatan ham elsiz boimaydi. Elsiz Vatan xiyobondir. Mening Vatanim 0 ‘zbekistondir. U quyosh farzandi. Shuning uchun uning yen oltin, havosi beg'ubor, suvi shirin, xalqi ulug‘vordir. 0 ‘zbekiston- ning — soiirn bahori, jazirama yozi, mevalari dur va serhosil. kuzi iliq, qishi insonnine bahri dilini ochadi. 0 ‘zbekiston boylikka kon divor. Uning bitmas-tuganmas zaxiralari bizning faxrimizdir. Xalqi esa ulug'vor, buyuk va donishmanddir. 0 ‘zining bir piyola choyi va bir og'iz shirin so'zini yerda 74 qoidirmavdigan bu xalq azal-azaldan o ‘zining mehnatsevarligi va tnehm on- do'stligi bilan b u tu n dunyoga dong taratib kelm oqda. Bugungi kunda O 'zbekiston jah o n sivosiv hayotiga komil ishonch bilan kirib kelm oqda. Bu shaxdam qadam lar kelajakda, albatta, meva beradi. («Ma rifat» gazetasidan) 117-mashq. Uyga vazifa. Matnni o ‘qing, so‘zlaming yozilishiga diqqat qiling. X atda gap k o ‘p. M aktubda m aktubnavisning o'zi, ichki ruhiy olam i t o ‘la -to 'k is nam oyon b o ‘ladi. Y ozgan xatiga qarab turib bexato aytish m u m k in : b u o d am se rm u lo h a z a , la tif, d o n o , ish o n u v c h a n , d ilg ir, kuyunchak, mehribon vo b o im asa shoshqaloq, ziqna, asabiy, qo'poi, q o ‘rs, dag'al, to ‘qim tabiat, befai’osat, da!i-g‘uli, loqayd va hokazo. Barm oqlarning ruhi va sehri b o :ladi. Ana shu sehr b arm oqlar ham da qog‘oz orqali boshqalarga ham o ia d i, ta ’sir ko‘rsatadi. Xat o ‘zining nimasi bilan qadrli? Bu inujda, sog‘inch. um id. O dam lar bir-birlaridan m ehr-oqibat, taskin, tasalli. qalb malhami kutib yashaydilar. Bir-birlarining nonday arzanda so'zlarini, shevalarini, islarini sog‘inadiiar. Birovga xat yozish botiniy, ruhiy ehtiyojdan tug'iladi. Bu ju d a ham o'ziga xos dil izhoridir. M aktubnavislikning o ‘zi san ’at. (G ‘aybulla as-Salom) Savol va topshiriqlar • 1. Fonetik hodisaiar deganda niinani tushunasiz? 2. Fonetik hodisaiar nim a uchun ro ‘y beradi? 3. 0 ‘zbek (umumturkiy) so'zlarining boshi va oxiridagi tovush tuzilishi qanday? 4. S o ‘z boshidagi q o ‘sh u n d o sh ia r qaysi tillarga xos va b u n d a y noqulayiik og‘zaki nutqda qanday bartaraf qilinadi? 5. So‘z oxiridagi sht, xt, rg kabi q o ‘sh undoshiar qaysi tillarga xos va ular qanday talaffuz qilinadi? O H A N G 18-DARS. OHANG VA UNING NUTQDAGI AHAMIYATI Darsning maqsadi: a) ilmiy maqsad: o'quvchilam ing ongida ohang va uning nutqdagi ahamiyati yuzasidan bilim va m alakalar hosi] qilish; b) o ‘quvchilarni topqirlik, o ‘z fikrini boshqalarga to ia q o n li yetkaza bilish ruirida tarbiyalash. y Topshiriq. Mehnatdan qochish xor-u zorlik keltircdi. Ushbu gapni o'qing. Undagi urg‘uli o'rinlam i, pauzalarni toping va izohlang. Og'zaki nutq oqimi bo‘linuvchaniik xususiyatiga ega bo'igan tovushiar ketma-ketligidan iborat. Bunday boiinuvchanlik xususiyatiga ega boMgan tovushiar qatori segment birliklar qatori hisoblanadi. Lekin og’zaki nutqi- miz laqat segment birliklardangina tashkil topmaydi. B ulardan tashqari, ketma-ket joylashgan va bo'linuvchaniik xususiyatiga ega bo'lgan tovushiar qatori ustiga qo‘yilgan ustsegment birliklarga ham ega b o ia d i va b u birliklar nutqim iz ta ’sirchanligini ta ’niinlaydi. Ustsegment birliklar urg'u, to‘xtam (pauza), nutqning eniotsional bo'yog'i (darak, so‘roq, buyruq, his-hayajon) kabilarni o ‘z ichiga oladi. Yuqorida ko'rsatilgan ustsegment birliklarning jami nutq ohangini tashkil etadi. Og'zaki nutqimiz esa segment birliklar bilan ustsegm ent birliklarning o'zaro m unosabatidan iborat bo'ladi. K o'pincha bunga im o-ishoralar, m im ikalar qo'shilib, nutqim izni yana ham t a ’sirli, b o ’y o q d o r qilishga xizmat qiladi. URG‘U VA UNING NUTQDAGI AHAMIYATI Sovlarning bo'g'inlardan tashkil topishini aytib o'tgan edik. Talaffuzda bo'g'iniar bir xil talaffuz qiiinmaydi. fkki va undan ortiq bo’ginlardan tashkil topgan so'zlarning taiaffuzida bo'ginlardan biri m a’lum sababga ko‘ra boshqalariga nisbatan kuchiiroq talaffuz etiladi. Bu hodisa so‘z urg'usi hisoblanadi. U rg'u yordamida nutq ko'rkam lashadi, eshituvchiga yoqim li bo'ladi. uni zeriktirmaydi. Turkiy, jum ladan, o'zbek ti'lida urg'u o 'rn ig a ko 'ra ko'chib yuruvchi urg'u sanaladi. Masalan: ' f / r o'rik, o'rikzor — o'rikzorlar — o'rikzorlarga. K o’rinadiki, o ’zbek tilida urg’u, asosan, so ’zning oxirgi b o 'g 'in ig a tushadi va so’zni gap tarkibida boshqa so’zdan ajratish ham da so 'z fonetik tarkibini uyushtirish vazifasini bajaradi. 76 O ’zbek tiliga arab, fors-tojik, rus va boshcja yevropa tillaridan o ’/lashgan so'zlarda urg‘u barqaror o‘ringa ega. Bu urg'uning o‘sha tillardagi ahamiyati bilan bog‘liqdir. Masalan: tadbir, monitoring, reklama, tijorat, ma'lum, bahor va h.k. U rg ii m a ’no farqlash uchun ham xizm at qiladi. b o g 'lar — b o g la r , • hozir — hozir f / yangi — yangi f f etik — etik akademik — akademik U rg‘u ikkiga boiinadi: 1. So'z urg‘usi. 2. Ma’no (frazaviy) urg'usi. So‘z urg'usi so'zdagi bo'g‘inlardan biriga tushadi. Akademik litsey, akademik shoir. M a’no urg'usi gapdagi m a’lum bir so‘zning boshqaiariga nisbatan ta’kidlab, ajratib aytflishini ta’minlaydi. Masalan: Samarqandda (boshqa bimn-bir shaharda emas) afsonaviy obidalar ko ‘p. S o ‘zdagi bo‘g ‘inlarning, gapdagi s o ‘zlarning boshqaiardan kuchliroq taiaffuz qilinishiga urg‘u deyiladi. 118-mashq. Quyida keltirilgan gaplardagi tagiga chizilgan so‘zlarning urg‘usiui qo‘yib ko‘chiring. 1. Derazamning oldida bir tup O 'rik o p p oq bo‘iib gulladi. (H.Olimjon) 2. Texnik ishlar shuncha ko'payib ketdiki, bosh qashishga vaqt yo‘q. 3. M asai, asosan, epik asar turlaridan b o iib , u nda kishilar xarakterisa xos xususiyatlar hayvonlar va o ‘simiiklarga k o ‘chiriladi. 4. Ey hurm atli, arzimni bir tinglasalar, M ening hech bir gunohim yo‘q. Menga g‘azab qihnasalar. 5. O lm a eksa bog‘iga har kim , M ehm oniga ol, ye, demasmi? «O lm a» m ening m ehm ondo'st xalqim Odatiga yot so ;z emasmi? 6. Q ani, ayt, m aqsading nim adir sening, N ega tilkalaysan bag'rim ni ohang, N ech u k kerak b o id i senga ko‘z yoshim , N eehun kerak rubob, senga shuncha g‘am . 7. Jahonda ikki dilbam ing b in sensati. biri Laylo, Jahonda ikki oshiqnirig biri m enm an, biri M ainun, 119-mashq. Matnni ko'chirib oiing. Birinchi va ikkinchi gapdagi so‘zlarning qaysi bo‘g‘inlariga urg'u tushayotganligini toping va qo'ymg. Rivoyat qilishlaricha, M ashrabning onasi unga hom iladorligida qo'shnilaming uzumidan so!ramasdan yemoqchi boladi. Shu payt ona qornidan: «Onajon. luqmayi haronini vemang. bog'ning egasini rozi qilib. keyin uzumni yeng», degan ovoz eshitilibdi. Hali tugilm agan Mashrab haromdan hazar qilgan, U tugilgandan soiig ham shu e’tiqodida qoidi. Shoir ko'z ochib g'addor muhtojlikni ko'rdi. Qashshoqlik va benavolik. xo‘rlik va nohaqlik shoir qalbini iztirobga soiaverdi. U qancha yuksaklikka intilgan sari, haqiqat undan yiroqlashdi. Gumrohlik va adoiatsizlik, flrib- ii nayrang shoimi tig1 yalang‘ochlab qarshi oldi. Shoir nohaqlikka qarshi chiday olmadi, u yovuzlikni, johillikni, adovatni parchalash uchun ku- rashdi. Qalandar qiyofasida, darvesh qiyofasida: boshda kuioh, egnida xirqa, qo'iida aso, yelkasida xurjun bilan haq va adolat izlab yurt kezdi. Mudroq qalblarni bir chaqin boiib uyg:otdi. 0 ‘z vujudiga qarshi isyon ko‘tardi. ( Rivoyatlardan ) 120-ntashq. Quyidagi so ‘zlarning qaysi bo‘g‘iniga urg‘u tushayot- ganliglga diqqat qlling, ularning talaffuzidagi o ‘ziga xosliklarga e’tibor bering. Ziyoli, mustamlakachilik, mansabparast, korxona, brokerlik. anjuman, telefaks, iqtisodiy, anhor, nioviylik, o'zbilarmonchilik, vatanparvar, yalti- roq, huzurbaxsh, nashriyot, magiubiyat, qardoshlarcha. 121-mashq. «Haiollik nima?» mavzusida matn tuzing va matndan ayrim so ‘zlarni tanlab, ularga tushayotgan urg‘uni belgilang. 122-mashq. Quyida berilgan matnni o ‘qing, so'zlardagi urg‘u tu shayotgan bo‘g‘inlarni aniqlab, matnni ko‘ehirib yozing (uyga topshiriq). KROSSVORD IXTIROCHISI HAQ I DA Kunlardan bir kuni Janubiy Afrikadagi Keptaun shahar ro'znomasming muharriri mahalliy qamoqxonadan rnaktub oldi. Unda g'alati lo'rtbur- chaklar — kvadratlar tasvirlangan boiib, har bir katak ichiga bittadan harf joylashtirilgan edi. — Janob, — deb yozgandi xat muallifi, — men qamoqda o'tirib bir o ‘yin topdim. Uni krossvord deb atadim. Agar lozim topsangiz, buni ro‘znomangizda e io n qilsangiz ... Muharrir avvaliga maktubga e’tibor bermadi, kechqurun do‘stlari bilan yigilgan paytida shunchaki ermak uchun xatni ularga olib ko'rsatgan cdi. yangilikka o'ch odamlar mazkur o'yinning mohiyatini tushunib vetib, qamoqxonadagi mahbusning aql-zakovatiga qovil qolishdi. 78 M uharrirga esa qam oqxonaga borib, krossvord ixtirochisi bilan tanishishgato‘g‘ri keldi. Ma’lum boiishicha, u avtomobil halokatiga uchrab qamalgan Viktor Orveli ismli kishi ekan. Krossvord ro'znom ada bosilib chiqqach, unga ham m a qiziqib qoldi. O'yin butun dunyo bo‘ylab tarqalib ketdi. Krossvord boshqotirm aning bir turi b o iib , u ingliz tilida kross — «krest» va word — «so‘z» degan m a'nolam i bildiradi. («Bu kim? U nima? Bolalar ensiklopediyasi»dan) 123-mashq. Download 383.51 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling