A. nurmonov, A. Sobirov, N. Qosimova

Muhtaram o'quvchi.
N utqingizdagi so’zlarga hech diqqat qilganm isiz?
U la r b ir x il shaklda 
qotib 
qolgan emas.  N u tq  ta la b i b ila n  u la r t u r li x il
q o 'sh im ch a la rn i qabul qila d i,  o'zgaradi. tu rfa   m a ’n o la m i ifodalash u ch u n  
xoslanadi.
M is o l uchun b irg in a  «o‘z» so'ziga e 'tib o r bering:
ing
Ko'rinib turibdiki, shakl o‘zgarishi 
bilan 
so'zning ma'nosida ham jiddiy 
o'zgarishlar sodir bo'Imoqda.  Shu vajdan  har bir so’zni tarkibiy qismga 
ajratish hamda  mazkur qismlarning  qandav  ma’no anglatayoij.anligini 
anglab yerish mumkin. 
Bu 
esa tilni 
biiishdagi 
eng muhim bosqich sanaladi. 
Masalan.  «Har kimniki o'ziga,  oy 
k o 'r ín a r  
ko‘ziga»  maqolidagi  «o‘ziga» 
so'zim  >‘zga»,  «o'zini»,  «o'zimdan
 
■
 so‘zlariga almashtirib ko'ring-chi — 
sira mumkin emas: mantiq buziladi. 
So'zlar asos va qo'shimcha qismga ajraladi. 
Litsey-dosh, quvon-ch, maslahat-chi, 
fikr-iy,  ish-i
 
so‘zlaridan birinchi 
qism asos sanaladi.  ikkinchi qism esa qo‘shimcha qismidir.
CW 
S o 'z la rn in g   eng  k ic h ik   n ia ’n o li  q is m la rin i  o ‘rg a tu v c h i  tils h u -
¿¡4  noslik bo'limiga  morfemika  deviladi.
162-mashq.
  M a tn n i  o ‘qing. 
S o ‘z!arni 
a s o s   v a   q o ‘shim cha  q ism larga 
ra tin g . 
U lar  haqida  fikr  yuriting.
U   bu tu n   n u tq in i  Istiq lo lg a  muhabbat uyg‘ otishga  qaratdi:
—  Istiqlol!  M u s ta q illik .  «OUohga ming qatla sh u k u rla rk im , bu  kunlarga 
lam yetishdik.  K o x h a la rd a ja r solib:  «Suyunchi!»,  «Suyunchi!» deb uyma- 
jy yuradigan za m o n   ke ld i!
M u x to riy a t!..O h -o !..  Bunga yetrnoq niyatida  ne-ne  kurashlar bo'lm adi? 
e-ne  asl  fa rz a n d la rim iz  jo n la r in i  fid o   q ilib ,  q u rb o n   b o 'lib   k e tm a d ila r. 
stiqlolning bu  qadar jo n  fid o  q ilg u lik  ne sehri,  ne  m o ‘jizasi borki,  asrlardan. 
u yon  in s o n iy a t  Is tiq lo l  u ch u n ,  h atto b ir q u lo c h   ve ri  b o r x a lq la r ham  j o n  
lib , jo n   berib  kurashgan.  A x ir,  bizning T u ro n   y u rt ¡m iz  g o 'z a llik d a   harm , 
o y lik d a   ham  X u d o n in g   m a rh a m a ti yozilgan  b ir  z a m in   em asm idi?  Y i l l a r  
o ‘ y i  ta la n m a d im i?   0 ‘ z im iz   qaytadan  ega  b o 'lg a n im iz g a   s h u k u r la r ! 
M ub o ra k b o is in !
A lisher N a v o iy  « O ltin  qafas»  deb karom at  qilganlaridek,  qafasda p a rv o z  
b o im a y d i!  Q afasdagi qushning sudraluvchi jo n iv o rd a n   ne  farqi  b o r,  a x ir !
Y u rt b o s q in la ri  b iz n in g  q a n o tim izn i  q a y ird i.  V a h o la n k i,  x a lq im iz n in g  
ja h o ng a   parvoz  q ila rli  q a n o ti  b o r  em asm i?  E n d i  q a yrilish   bilm asin  bu 
qanot?  Ilo h o ,  o m ití!
(Shukrullo.  «Tirik ruhl-ar»)
163-mashq.
  M a tn n i  o ‘ qing. 
So'z 
s h a k li  yasovchi  qo‘ s h im c h a la rn in g  
asosga qay  ta rtib d a   qo ‘ shilayotganligiga e’ tib o rn i  q a rating va  ularni  Í
70
I
1
- 
lang.
A fg 'o n is to n n in g   Sind  daryosi b o 'v id a  J a lo lid d in n in g  600—750 k i s h il ik  
q o 's h in i  b ila n   30000  k is h ilik   m o 'g 'il  q o 's h in i  yovlashdi.  A y tis h la r ic h a , 
o'shajangda od a m la rn in g  q o n i shu darajada  ko"p to 'k ild ik i,  Sind  d a ry o s id a  
suv 
0
‘ rn id a   q o n   o q d i.  S u lto n   J a lo lid d in n in g   navkarlari  d u s h m a n   b ila n  
s h e r d e k   o l i s h i b ,  
faqatgina J a lo lid d in n in g   o 'z i  d aryoning n a rig i  qirs>‘ o g 'ig a  
tir ik   suzib 
o ' t i b  
k e td i:  o n io n  
q o l d i .
Bu  jangni  o 'z   k o 'z i  bilan  k o 'rib  tu rg a n   ChingLzxon  hayratdan s  h im  day 
deb  y u b o rg a n in i  b ilm a y   q o ld i:
—  O tadan dim yoda hali bunday o 'g 'il tug'ilm agan.  U  sahroda s .h e r kabi 
g 'o lib  ja n g c h i,  daryoda  esa  nahang  k a b i  b o tird ir...  Otaga  shund*ay  o 'g 'il 
za ru rki,  u  ik k i  g ird o b :  o lo v   va  suv  g ird o b id a n   o z o d lik   m a y d o n ig a   ch iq a  
olsin...
Biz  ana  shunday  arslon  haybatli,  h o tir   va  q o 'rq m a s,  d u s h m a n   o ld id a  
aslo  tiz   c h o ‘ kmas  bobolarim izga  farzand  e k a n lig im iz d a n   ham isV ia  fa x rla - 
nam iz.  B ir  u m r u la rd a n   o 'rn a k  olish  o rzu si  b ila n   yashab  o 'ta rn  iz
(Oarslikdan)
164-mashq.
  M a tn n i  o ‘ qing.  Q o 's h im c h a la rg a   e ’ tib o r  b e r in g .  S o ‘z 
yasovchi  q o 's h im c h a la rn i  daftaringizga  k o 'c h irib   oling.

Turkiston  M u x to riy a ti...  T e m u r  x o q o n in in g   c h in   b o la la ri  y o n in d a , 
turkistonJi tubchak tu rk la ri orasinda, m undan o ‘g‘u rli,  m u ndan  muqaddas, 
in u n d a n  suyunchli  b ir  so‘ 7:ni  b o rlig ‘ iga ishonm aym an!
T u rk is to n   tu rk in in g   q o n in i  q a y n a tu c h i,  im o n in i  v u k s a ltig u c h i  b ir  
q u w a t  bor esa,  yo lg 'iz  shu so‘zda b o rd ir:  T u rk is to n  M u x to riy a ti!
E llik  yildan  beri  e z ild ik ,  ta h q ir e tiid ik .  q o ‘lim iz   bogMandi,  s h a ra fim iz 
v u m u r ild i,  n o m u s im iz   g ‘ asb  q ilin d i,  h u q u q im iz g a   ta jo v u z la r  b o i d i ,  
in s o n lig 'im iz  o y o q iar ostiga o lin d i,  to ‘ z im li tu rd ik ,  sabr e td ik.
Kuchga  tayangan  ha r  b u yru g 'g a   b o ‘ y in s u n d ik ,  b u tu n   b o r lig 'im iz n i 
q o 'ld a n  berdik.  Y o!g‘iz b ir fik rn i berm adik.  ya sh u n tird ik,  e m g a kla rim izg 'a  
o 'ra b   saqladuk:  T u rk is to n  M u x to riy a ti!
M a h k a m a   e s h ik la rid a n   y ig ia b   q a y tg 'a n d a ,  y o ru g 's iz   tu n r.a ia rd a  
y o tg ‘anda,  v irtg 'u v c h i ja n d a rm n in g   tepgusi  b ila n   y iq ilg 'a n d a ,  v a irtia n m iz 
y o n d u ru lg ‘anda.  d in d o s h la rim iz   osulg‘anda  o n g im iz   y o ‘ q o ld i,  m iy a rn iz  
b u zu ldi,  k f z im iz  yog‘dusiz q o ld i.  b iro r narsani k o 'ro lm a d ik .  S hul chog‘ da 
ru h im iz n i ko‘tarm ak uchun shul q o p -q o ro n g ii dunyo n in g  uzoq b ir yerinda 
o y d in   b ir yulduz valq illab tu ra r edi.  B iro r narsaga o ;tm as k o ’z im iz   shuni 
k o ‘ ra r edi.  U1  n im a   edi?  T U R K IS T O N   M U X T O R IY A T I  !
(Abdurauf Fitrat)
Y E T A K C H I  M O R F E M A
S o ‘zning  tub  m a ’n oli  q ism iga 
asos
  d eyilad i.  A so sd a   q o ‘sh im c h a la r 
q o ‘sh ish   natijasida  turli  x il  m a ’n o la r yuzaga  ch iq ariiad i. 
M asalan: 
tin-ch, 
tin-ish,  tin-ch-lik.  tin-im-siz,  be-tin-im
 kabi so 'zla m in g  asosi «tin»  so‘ z id ir, 
le k in   qo'shim cha  q o 's h ilis h i  bila n   m a 'n o   o ’/g a rib   b o m io q d a .
A y rim  so‘zla r ta rix iy  taraqqiyot  natijasida o ‘z in in g  tu b  —  asos q is m in i 
o ‘zgartirishi, boshqacha shaklga  kirishi  m um kin. 
Yomg'ir (yom-g‘ir),  ko'mir 
(ko ‘m-mir), olg'a (ol(d)-ga)
 kabi  so^zlarni asos va qo'shim cha  qismga ajratib 
b o im a y d i.  T u rk iy   tilla rd a .  ju m ia d a n ,  o'zbek  tilid a   h a m   asos  k o ‘ pincha 
b irin c h i  boMib  keladi.  M asalan: 
tadbirkor,  toy-choq
 va  hokazo.
B ir   asosdan  yasalgan  s o 'z la r  asosdosh  s a n a la d i: 
fîkrdosh, jïkriy, 
hamfikr, fikran
  singari.  B a'zi  h o lla rd a   asosdan  o ld in   ham   q o ‘ sh im ch a  
q o 's h ilis h i  m u m k in .  M asalan: 
bexabar,  nodavlat,  serhashamat,  bama'ni. 
Bunday  qo’sliiiuchalar,  asosan,  sifat so'z tu rku m id a  uchraydi.  B iro r narsaga 
e g a lik n i 
(badavlat,  baquvvat,  serfarzand.  serqatnov)
  y o k i  ega  e m a s lik n i 
(beibo,  behayo,  noo ‘rin,  nomard)
  b iid ira d i.
Q o ‘shim cha  q o 's h ilis h i  b ila n   ba’ zan  asosda  o ‘ zgarish  r o ‘ v  b e ris h i 
m u m k in .
1.  Tovüsh  tushadi: 
past-ay, 
sust-ay, 
o ‘ rin -a
pasay, 
susay, 
o"m a

2.  Tovush  o ‘ zgaradi: 
o ng-la, 
son-a,
quvna-q
angla, 
sana. 
quvnoq
3.  Tovush orttiriladi: 
u-ga, 
shu-da, 
bu-dan
unga, 
shunda, 
b undan
165-m ashq.
  M a t n n i  o kq in g .  S o ‘z   sh a k li  y a s o v c h i  q o 's h im c h a ia r n i 
iopib  izoh lan g.
In s o n d a g i  h a r  b ir  tu h fa   —  k o ‘z.  q u lo q ,  t il.   o yo q ,  yu ra k,  a q l-z a k o  
ya x s h ilik   uch u n   y a ra tilg a n d ir.  B iz  u la rn i  tin  m ay  is h la ty a p m iz m i,  dem ak, 
ulam ing za ko tin i  to 'la s h im iz  kerak.  Z a k o t bu  — sizdan hechnarca so‘ram a- 
ganlarga  q a y tim in i  k u tm a y   y a x s liilik   u la sh ish d ir.  A g a r  b u   z a k o tn i  t o i a -  
masak,  ustiga-ustak q o 'lim iz ,  tilim iz ,  fe iim iz n i o ‘zgalarga ziyon  keltirishga 
m a jb u r qilsak,  bizga nasib  etgan  bu  ne’ m a tla r b ir k u n i,  albatta,  o ‘ z x n n in i 
so‘ravdi.  B a x ts iz lik ,  k u lfa t  h ech  qachon  ch e td a n   ke lm a y d i,  b iz   u n i  o ‘ z 
f e iim iz   b ila n  yasab  o la m iz .
Is h in g iz   o 'n g id a n   ke la ve rm a ya p tim i,  dem ak,  birovlarga  q ilg a n   b a x il- 
lig in g iz  u ch u n  ja v o b  bery'apsiz.
U y in g iz g a   k e tm a -k e t  k u lfa t  v o g 'ilib   q o ld im i,  b ilin g k i,  c lilo z o rlik  
q ilg a n in g iz   u c h u n   q a y tim in i  olyapsiz.
K im g a d ir qasd  q ilis h   payiga  tu s h d in g iz m i,  dem ak,  eng yaxshi  b o la n - 
g izn in g   q a y s id ir y o ‘ li  b o g 'la n d i.
Bu  riv o v a t emas,  bu  h ik o y a t emas.  « Q ilm ish   —  q id irtn is h »   deganlari 
bu!  Siz birovga b irg in a  boshingiz bilan  y o m o n lik  qiiasiz,  k u lfa tn i  esa  b u tu n  
o ila n g iz,  k o ‘p in c h a  esa eng asragan,  yaxshi  k o 'rg a n   k ish in g iz to rta d i.
H a d isi sharifda shunday deyilgan:  «Odam larga  nisbatan y o m o n lig in g n i 
to ‘ xtat,  shu o 'zingga sadaqa b o la d i» .
166-mashq.
  M a tn n i  o ‘ qing.  So  /   vasovchi  q o ‘ sh im ch a la rn i  k o 'c h irib  
y o /ib ,  izohlang.
S hunday  e s h itd im k i,  b ir   k is h in in g   q o 'y i  haddan  tashqari  ko"p  edi. 
Lin in g  n o m u s li  va x iy o n a t  qilm aydigan  b ir c h o ’ p o n i  b o r ekan.  U  h a r k u n i 
q o 'y la rn i  s o g ib ,  s u tn i  q o ’ y   egasining  oldiga  k e ltira rd i.  Q o ‘y   egasi  sutga 
v a rim   hissa  suv  q o ‘ shib,  s o ttira rd i.  C h o 'p o n   unga  shunday  nasihat  q ild i: 
«Ey  xoja.  odam larga  x iy o n a t  q iim a g in k i,  o 'zin g g a   zarar  yetkazasan».  U  
kishi  c h o ‘ p o n n in g   n a s ih a tin i  e sh itm a d i  va  x iy o n a t  q ila v e rd i.  B ir   kecha 
bahor vaqtida  k o ‘p  y o m g 'ir yog‘d i.  Sel  kelib q o 'y la rn i o q izib  ketdi  va barcha

qo'ylar 
halok bo'ldi.  C ho'pon xojasining oldiga bordi.  Q o‘y egasi  unga dcdi: 
«Bugun  nima  uchun  sut  kcltirm ading?»  C h o 'p o n :  «Ey  xoja,  m en  senga 
sutga  suv  qo'shm agin  dcgan  e d im .  m ening  so 'z im n i  aslo  eshitm ading. 
O 'tgan  kecliasi  sutga qo'shgan  suvlaring ham m asi  y ig 'ilib .  sel  b o ’ lib   o q d i 
va q o 'y la m i oqizib ketdi»,  —  deb javob berdi.
167-mashq.
  M atnni  o ‘qing.  K o ‘raakchi  m orfem alarni  topib,  izoh lan g.
«Hibat  ul-haqoyiq»  asarining  t ili  sodda,  ravon,  ifo d a lari  ta ’sirchan. 
Unda  tu rkiy  tiln in g   o'ziga  xos jo z ib a li  so‘zlari  katta  o i i n   tu ta d i.  Asarda 
ta k ro ria n is h la rn i  hisobda  o lm a g a n d a   m ingga  ya q in   so 'z  q o ila n g a n . 
U lam ing uchdan  ik k i qism ini s o f tu rk iy  so‘zlar tashkil  qiladi. 
(B.  To‘xliyev)
168-mashq.
  M a tn n i  k o ‘ch irib   o lin g .  Q o ‘sh im ch a !a rn in g  
tu r la r in i 
aniqlab,  yozilishini  izohlang.
B ir vaqtlar b ir odam  y o id a  
yayov ketar ekan,  o ‘z -o ‘ziga:
—  Bu  verda,  bu  sahroyi  biyobonda  mendan  ongsizroq,  bechoraroq 
odam  borm ikan,  —  dedi.  U  yerdan  o ‘tib   ketayotgan,  ustiga  y u k   o rtilg a n  
eshak  bu  dardmand  odam ning s o 'z in i  eshitib,  unga:
—  Ey aqlsiz odam!  Nega holingdan bunday shikoyat qilasan? A llo h g a  
shukur etib y o iin g d a n   ketaver.  Eshakka minmagansan,  am m o  m en  kabi 
yu k ostida emassan-ku!  Holingga  shukur qilm avsanm i?  —  dedi.
(Sharq  rivoyatlaridan)
169-mashq.
  M atnni  o ‘qing.  Q o ‘shim chalarning  turlarini  an iq lan g  va 
izohlang.
D o n o la r  yig 'ilis h ib .  dunyoda  n im a  aziz  ekanligidan  bahs-m unozara 
q ilib d ila r.
H ayot  aziz,  —  dedi  b ir  don ishm a n d ,  —  H ayot  bor  ekanki,  barcha 
mavjudot bor.  N o n  aziz,  —  debdi  ikkinchisi, 
agar nondek  nio 'ta ba r noz- 
ne  mat  b oim asa,  hayot. ham ,  tir ik   m avjudot h a m  b o im a y d i.
Davrada turli-tum an  aziz  narsalar aytilaveribdi-yu, oxiri eng keksa dono 
hakim  bahsga bunday deb xulosa yasabdi:  «H ayot o tliq  shirin  n e'm at  ham, 
jo n li  va jonsiz ja m ik i  m avjudot  ham .  nondek  aziz  oziqalar  ham  —  h a m ­
masi  dunyoning  yagona  aqlli  x ilq a ti  —  inson  uchun  yaratilgan  X ulosa 
shuki,  dunyoda  inson aziz,  insondan  buyuk va m o ‘ tabar xilq a t  yo'q».
Davradagi  d o n o la r  keksa  h a k im n in g   fik rin i:  «H aq  gap.  ch in   gap»,  — 
deb tasdiq etibdilar.
170-mashq.
  M atn n i  k o ‘chirib 
oling. 
Q o ‘shitnchalarning  a \ tilishi  va 
yozilishiga  diqqat  qiling.
O 'g 'lim !  F a rz a n d in g n i  b ir   is h n i  boshlashdan  o ld in   « B is m illa h ir 
R ohm anir  R ohiym * deb aytishga o'rgat.  Shuningdek, ovqatlanishdan o ld in

ham.  Bola ic h i  bo'sh chelakka  o'xshaydi.  N im a  quysang — go'zal  narsani 
ham ,  y o m o n   narsani  ham  oladi.  A y n i  o'rganadigan  payti  u n i  o ‘ z  holiga 
tashlab  q o ‘ ym a , c h u n k i parvarishsiz daraxtning  mevasi bemaza b o iu r .
Bolaga ovqatlanish o d o b in i  o ‘ rgat.  L u q m a n i  katta  o lm a s lik n i,  shosh- 
masdan,  vaxshilab  chaynab.  ke yin   yu tis h n i,  q o rn i  to 'y ib   ye m a slikn i,  suv 
va havo u ch im  ham  jo y  qoldirishni,  ovqatdan old in  va keyin q o 'ln i yuvishni, 
ta novul q ilib  b o ig a c h , A llo h g a  ha m d  aytishni va shuning  kabi  fa z ila tla m i 
t a iim  ber.  Q o b iliy a ti va singdirishiga qarab  zam onaviy texnikadan o'rgat.
(Bobolarning  o ‘gitlaridan)
9  
Savollar
•
1.  S o 'z n in g  asos  qism i  deb  nimaga  aytiladi?
2.  Q o ‘shim chaIar deb  nim aga  aytiladi?
3.  Q o ‘sh im ch a la r qanday turlarga b o iin ib   ketadi?
30-DARS.
 
K O ‘ M A K C H l  M O R F E M A L A R   (Q  O  ‘ S H I M C H  A L A R )
Darsning maqsadi:
a)  ilm iy   maqsad:  o 'q u v c h ila rn in g   ongida  q o 's h im c h a la r  va  u la rn in g  
tu rla ri  yuzasidan  b ilim   va  m ala ka la r ho sil  qilish;
b)  o 'q u v c h ila rn i o ‘zidan  k a tta la rn i  h u rm a t q ilish .  u sto zla m i e’ zozlash 
m h id a  tarbiyalash.
/  
Topshiriq.
  Benlgan so’zlarda ta kro rla n uvch i q is m la m i to p in g  va
bu so‘ zlardagi m a’no b o g ia n is h in i aniqlang: 
tosh— toshloq,  boy— boyi, 
p a x ta —p a x ta z o r,  p a x ta k o r ,  paxtcichi,  tem ir— tem irchi,  qora— qoray, 
s u v — s u v la ,  suvchi.
J a m iya tn in g   ta rix iy   ta ra q q iy o ti  davom ida  yangi-yangi  tush u n ch a la r 
paydo b o ia d i.  Bu  yangi  tu sh u n ch a la m in g  har b iri  a lo h id a -a lo h id a  so 'zla r 
b ila n  ifodalanganda edi,  s o 'z la m in g  soni  cheksiz ravishda  k o 'p a y ib   kctgan 
va  u la m l  xo tira d a   saqlash  im k o n iy a ti  yo'qolgan,  natijada  tilim iz   aloqa 
vositasi sifatida yaroqsiz  holga  kelib  qolgan b o 'la rd i.
T iln in g   im k o n iy a tla ri  shu  darajada  boyki,  oz  vositalar  bilan  cheksiz 
tu s iiu n c h a la m i,  x ilm a -x il  a x b o ro tla rn i  ifodalash  m u m k in .
Y angi-yangi tushunchalarni  ifodalashda  ilgari tilim iz d a   mavjud b o ig a n  
so'zlarga  k o in a k c h i  m o rfe m a la m i  q o ‘ shib.  yangi  so‘ z  hosil  q ilish   usuli 
k e n g  
q o iS a n ila d i.  Ana  shunday  usul  b ila n   yangi  so‘ z  h o s ii  q ilis h   so‘ z 
yasalishi  sanaladi.
K o in a k c h i  m orfem alar q o ‘shish  y o i i   bilan yangi  s o ‘z  y a sa lish i  doim o 
ikki  qism ning  b o iin is h in i  talab  qiladi:
1.  So‘z yasashga asos  qism.
2.  Yasovchi  qism .
119

Yasovchi  qismni  tashkil  etgan  m orfem alar  s o ‘z   yasovchi  m orfem alar 
deyiladi.
Masalan. 
term
 
so'zi 
ters
o'ziga 
-im
 
so‘z yasovchi morfem asini qo'shish 
orqali  hosil  qilingan. 
Terimchi
 
so'zi  esa 
term
 
so'ziga 
-chi
 
qo'shim chasini 
qo'shish  bilan  hosil  qilingan.  D eniak,  b irin c h i  so'zda  yasovchi  asos 
ter, 
ik k in c h i so'zda esa 
terimdir.
I s h c h i .   i s h l a  
so!zlarining yasalish asosi b ir xil.  B ir asosdan hosil b o lg a n  
so'zlar so'z yasalish uyasini tashkil  etadi.
Suvchi
 
so‘z i  «suv  quyish  b ila n   shug‘ u lla n u v c h i  shaxs»  m a iio s in i, 
temirchi
 
so‘zi  «ternir bilan  ish  ko ‘ravchi  shaxs», 
toshloq
 
«toshga serob joy» 
m a’nosini bildiradi.  Yuqoridagilardan k o 'rin ib  tu rib d ik i,  yasovchi morfem a 
asosida  yangi  yasalgan  so’z  yasashga  asos  b o ig a n   s o 'zn in g   m a ’ nosiga 
asoslanadi,  uning m a’nosi b ila n  b o g iiq  b o ia d i.
Agar  yasaigan  so'z  bilan  yasashga  asos  qism   o'rtasida  ana  shunday 
b o g ia n ish  boim asa. yasama so'z hisoblanm aydi,
Solishtiring: 
tepki
 
«tepishga xoslangan» so'zi 
tep
 
so'zi bila n  m azm iman 
b o g ia n a d i,  le k in  
tulki,  eski
 
so 'zla rin i 
tul
 
va 
ki,  es
 
va 
ki
 
qisnilarga  ajratib 
b o 'im a yd i,  ctranki 
tulki
 
va 
eski
 
so'zîari, 
tul—«beva»,  es—«aqb>,  «xotira» 
so'zlari bilan  m azm uniy  bog'lanm aydi.
Yetakchi  rnorfemalarga  q o‘shiIib,  yangi  s o ‘z  hosil  qilm aydigan,  s o ‘z - 
ning  turli  xil  shakllarini  vujudga  keltiradigan  m orfem alar  shakl  yasovch i 
m orfem alar deyiladi.  M asalan, 
y a x s h i g i n a ,   Z a m
i r a x o n ,   u k a m
n i  
va h.k.
Y u q o rid a   qora  h a rfla r  b ila n   b e rilg a n   m o rfe m a la r  shakl  yasovchi 
morfemalardir.  Shakl yasovchi m orfem alar sintaktik munosabatni b ild irish - 
bildirmasligiga  ko'ra ik k i guruhga  b o iin a d i:
1.  Sintaktik munosabat bildinnaydigan  morfemalar.  Bunday m orfem a­
la r lug'aviy shakl yasovchi  m orfem alar sanaladi.
2.  S intaktik  munosabat bildiradigan  m orfem alar.  Bunday m orfem alar 
s in ta ktik shakl  yasovchi  m orfem alar hisoblanadi.
0
‘q i g a c h  
so'zidági 
- g a c h  
morfemasi 
n
‘ q i  
so'ziga  qo'shilib.  undan  yangi 
so'z  ham  yasamaydi,  bn so'zni boshqa so'zga bog"lash  uchun  ham  xizm ai 
qilm aydi.  Shuning uchun  u lu g ‘aviy shakl yasovchi  m orfem adir.
Yetakchi morfemaga  qo‘ shilib, undan  yangi so‘z yasamaydigan va o ‘zi 
qo‘shilgan  so‘zni  boshqasiga  b o g ia s h   uchun  x iz m a t  qilm aydigan  shakl 
yasovchi  rnorfemalarga  iug'aviy  shakl  yasovchi  m orfem alar  deyiladi.
K i t o b i m
,  
k i t o b n i  
s o 'z la rid a   k ito b   so 'z ig a   q o 's h ilg a n  
- i m
 
va 
- n i  
m orfem aiari  o 'zi  qo'shilgan so'zni  boshqa  so'zga  b o g iash   uchun  xizm at 
qiladi.
S o ‘ zga  qo* .hilib,  uni  nia’ ium  m o rfo lo g ik   s h a k lin i  k o ‘ rs a tu v c h i  va 
boshqa  so‘zga  bogiash  uchun  xiz m a i  qiluvchi  shakl  yasovchi  m orfem a- 
larga  sintaktik  shakl  yasovchi  m orfem alar  deyiladi.
E g a lik,  ke lis h ik ,  shaxs-son  m o rfe m a ia ri  s in ta k tik   shakl  yasovchi 
m orfem alar tarkibiga kiradi.

171-mashq.
  Q uyida  berilgan  m atndagi  ajratib  ko‘rsatilgan  s o ‘zlarn i 
m a’noli  qism larga  ajrating.  K o‘m akchi  m orfem alarga  ta’rif bering.
— U stod sizga  saiom y o ila d i...
— Abadulabad 
salomat bo‘Jg‘ayiar. M arham at, noz-ne'm atdan olg‘aysiz, 
azizim...  M a vlo n o   M u h id d in  shosha-pisha pa tiria m i  ushatdi. 
Ali 
Q u sh ch in i 
d astu rxon ga 
qistadi. 
A îi 
Qushchi  sovuq  kulim sirab:
—  Salom b ila n  birga ustod b ir n o zik tila k  
bildirdilar, 
— dedi.  M a v lo n o  
M u h id d in n irsg   p a tir 
u shatayotgan 
n o z ik  
barm oqlari 
harakatdan  to ‘ xtab 
havoda  m uallaq o silib   qoldi.
—  Ne  tila k   ermish?
—  X a b a rin g iz   b o rd ir,  a z iz im ,  b u g u n   s u b h ida m   a’ io   lia z r a t la r ï 
M o v a ro u n n a lir sarhadiga  q o 's h in   to rtib   kirg a n  shalizodaga  qarslii  >oirish 
boshladi... 
In sh o o llo h , 
40 
vil 
shafoat  qilgan Tangri  taolo bu safar ham