A. nurmonov, A. Sobirov, N. Qosimova

  G aplarni  o ‘qing.  Q o ‘shim chaIar tarkibida  sod ir b o 'la v o t- 
gan  tovu sh   o ‘zg a rish la rin i  b elgilang.
ln s o n   o 'z   u m rin in g  h is o b li  e k a n lig in i  ham isha ke ch   an g layd i.  J o 'ja n i 
kuzda  sanaydilar.  G u lla .  yashna,  m ustaqil  0 ‘z b e kisto n !  R e sp u b lika m iz 
iq tis o d iy o ti  o ‘ z  ta ra q q iy o tin in g   eng  q iy in   b o s q ic h la rin i  o rtd a   q o ld irib , 
bugungi  ku n d a  yangicha  ta k o m il bosqicliiga  c h iq ib  o ld i.  M a m la k a tim iz d a  
m ana  b ir   n e ch a   y ild ir k i,   s a y lo v la r  m u q o b illik   asosida  o 'tk a z ilm o q d a . 
S alim jo n   q ilg a n   ishidan  u yaüb,  qizarib  ketdi.  D a v r q iy n o q la ri o 'tk in c h i  — 
h a li h am m a narsa o ld in d a ...  K u z kelishi b ilan  d a ra xtla m in g  barglari  sarg'a- 
y ib ,  o ltin   ra n g in i  ola b o s h la d i.  R adiodan  o ‘y n o q i  m usiqa yangradi.
209-mashq.
  Q u yid agi  s o ‘zlarai 
o'qing,  u la rn in g  
ich id an   q aysi 
birSarida 
tovush 
0
‘zg a rish la ri  so d ir   b o ‘layotganini  b elg ila n g .
O za ym o q ,  k o 'p a v m o q ,  q iza rm o q ,  b o 'z a rm o q ,  pasaym oq,  susaymoq, 
sayramoq,  yig‘ lo q i, d u m a lo q ,  toshloq,  pishloq,  qishloq,  boshla,  ishla, tashla, 
angla,  sana, jo 'n a ,  uxla,  q iym a ,  qiyna, gapir,  chaqir,  tin c h i.  qarm oq, yashar.
210-mashq.
  U y g a   v a z ifa .  «A kadem ik  litse y   o ‘q u vch isi  qan d ay  b o ‘lishi 
kerak?»  m avzusida  y o zm a   ish   yozing.  M atn d a  is h la tilg a n   s o ‘zla r  ichidan
y a sa m a   s o ‘zlarn i  an iq lan g  v a   ularga  ta v sif  b erin g.

INSHO  NAZARIYASI  VA  AMALIYOTI
37-DARS.
  IN S H O   H A Q ID A   U M U M I Y   M A ’ L U M O T
Darsning maqsadi:
a)  ilm iy   maqsad:  o'q u vchila rn in g   ongida  insho  yuzasidan  b ilim   va 
m alakalar  hosil  qilish;
b)  o'quvchilarni  sinchkovlik  ruhida  tarbiyalash.
Savodxonlik darajasini tekshirishning sinalgan usullaridan b iri  IN S H O  
sanaladi.  Shu  o 'rin d a  insho va uning  o'ziga xos xususiyatlari  haqida  biroz 
to'xtalib oiishga to ‘g‘ ri keladi.  Insho so'zi aslida arabcha so'z b o 'lib , «paydo 
qilish»,  «ijod»,  «yuzaga  keltirish»,  «yozuv»,  «sochma  asar»,  «xaí»  singan 
ma’ nolarni bildiradi.
Insho quyidagi  ikki  bosqichni o ‘z  ichiga  oladi.
1.  Inshoning  qoralama  (xom aki)  nusxasini  tayyorlash.
2.  U n i  oqqa  k o ‘ch irib   yozish.
Inshoning  qoralam a  nusxasi  is h n in g   dastlabki  bosqichi  b o 'lg a n lig i 
uchun unda o'chirilgan, so'zlaming o ‘rni  almashtirilgan, jum lalartuzatilgan
o 'rin la m in g   b o 'lish i  tabiiy.  Qoralama  nusxadagi  bunday  tuzatishlar  ish 
tekshirilayotganda  xato  hisoblanmaydi  va  u la r  hisobga  o lin m a yd i.  Insho 
tekshiruvchi,  hatto ba'zí birpaytlarda oq nusxadagi ju m la la m in g  g‘alizligini 
aniqlashtirish  maqsadida  qoralama  nusxaga  u n i  so lishtirishi,  agar  unda 
ju m ia  to ‘g‘ ri tuzilgan bo‘lsa, oq nusxadagi  xatoni hisobga olmasdan  ketishi 
ham  m um kin.  Bu  esa  amaidagi  qoidalarga  m u vo fíq   b o la d i.  Qoralam a 
nusxada  ham  insho  uchun  reja  tuzíladi.  F ik ría r iz c h illik   asosida.  aniq  va 
lo ‘nda shaldlarda bayon qilinadi.  Qoralama nusxani haddan tashqari bo'yab, 
inshoni o ‘ ta e’ tib o rsizlik bilan yozish  maqsadga  m u vo fíq  emas.
X om aki nusxani yozishda quyidagi iio la tla rg a  diqqatni qaratish tavsiya 
etiladi.
IN S H O N IN G   X O M A K I  N U S X A S IN I  T A Y Y O R L A S H
U C H U N   T A V S IY A L A R
1.  Qaysi  mavzu  bo‘ yicha  insho  y o z is h in g iz n i  puxta  o 'y la b   o lin g . 
N im a la r haqida yozish  lo z im iig i ustida bosh  q o tirin g .
2.  Insho mavzusiga oíd m ateriailam i.  masalan,  yozuvchi,  uning hayoti 
va  tjo d i,  yozgan  asarlari,  siz  insho  y o z m o q c h i  b o 'lg a n   asar  va  uning 
yozuvchi  ijodida  tutgan  o 'rn i,  asarning mavzusi va g ‘ oyaviy y o 'n a lish la ri, 
bosh  qahram onlari,  asardagi  voqealar,  asar  q a h ra m o n la rin in g   xarakteri 
yuzasidan  insho  yozish  uchun b irin c h i  galda  ke ra k b o la d ig a n   h o la tlarn i 
eslang,  so'ngra uiam i  qog'ozga  tushira boshlang.

3.  Insho  b o 'yich a  eng k o 'p   ishlatiladigan  so'zla rn i  y ig 'ib   chiqing.
4.  Insho  tnavzusini  yo ritis h   u ch u n   o'zingizga  m a’qul  kelgan  usulni
tanlang.
5.  Insho u ch u n  reja tu /ib  o ííng va  m a z k u r reja asosida  insho  yozishga 
k h is h in g .
6.  Insho  yozayotganda fik rla m in g   iz c h iiiig ig a ,  insho  m a te ria lla rin in g  
a n iq  va  lo 'n d a  shakilarda berilayotganligiga a io h id a  e’tib o r berib boring.
7.  Inshoning qoralam a nusxasi ta y y o r b o 'lg a ch ,  un i diqqat bilan o 'q ib  
chiqing.  0 ‘qiyoiganingizda quyidagi  holatlarga e’tib o r qiling.  Insho mavzusi 
y e tarficha  y o ritilg a n m i?   in s h o n in g   m a z m u n i  talabga javob  bera  o la d im i 
y o k i yo'qm i? Inshoda ortiqcha so'z va gaplar uchram aydimi? Agar shunday 
s o 'z va gaplarga duch  kelsangiz u la rn i  insho  m atnidan  ch iq a rib   tashlang, 
b o 's h  k o ‘ ringan o 'r in la m i to 'id irin g .
8.  Inshoning tilig a   aiohida e ’tib o r q ilin g .
9.  Yozganlaringizni  oqqa  k o 'c h irin g .
Inshoning  qoralam a  nusxasi  b u t  b o 'lg a ch ,  u n i  oqqa  ko 'c h iris h  ja ra - 
y o n id a   am aidagi  husnixat  q o id a la rig a   va  in sh o   yo zish n in g   o 'z ig a   xos 
ta rtib o tla rig a  qa t’iy  rioya q ilis h  kerak.  In sh o n in g  o q  nusxasida o 'c h irilg a n  
va ustiga yozib q o 'v iig a n  jo y la r b o 'lm a s lig i  lo z im .
Inshoning  sarvarag'iga  o ‘q u v c h in in g   is m -s h a rifi  y o ki  unga  aloqador 
b o ig a n  so‘zlar amaidagi tartib -q o ida la r asosida yozib q o 'yilish i shart.  Insho 
ustiga tu r li x ii  beigilar  q o ÿ ilm a y d i.
A g a r talaba to m o n id a n  m aqsadli  ravishda yuqoridagi qoidalarga ama! 
qihnm agan bo'lsa,  bunday  insholarga «qoniqarsiiz» baho q o 'y ila d i.
Insho yozib bo‘lingandan so'ng u o‘ quvchi tom onidan diqqat bilan o'q ib  
c h iq ila d i  va  bar  ik k a la   nusxa  sarvaraq  b ila n   b irg a lik d a   o 'q u v c h ig a  
topshiriladi.
O 'quvchiiarga beigilab berilgan insho m avzularidan tashqariga chiqish, 
insho  m avzularini  o 'z b o s h im c h a lik   b ila n   o 'z g a rtiris h ,  o 'z la ri  xohlagan 
m avzu  b o 'yich a   insho  yozish  h u q u q la ri  b e rilm a v d i.  In s h o n i  baholash 
p a ytid a  oq  nusxadagi  m azm un va  savodxonlik hisobga  olinadi.
38-DARS,
 
IN S H O   Y O Z IS H   U C H U N   A S O S IY  
Y O ‘ L - Y O ‘ R I Q I A R
Banning maqsadi:
a)  ilm iy   maqsad:  o 'q u v c h ila rn in g   ongida  insho  yozish  uchun  asosiy 
y o ‘ l- y o ‘riq la r yuzasidan  b iiim   va  m alakalar  hosil  qilish;
b)  o 'q u v c h iia rn i  o ‘ z  fik r in i  iz c h il,  aniq  bayon  qila  olish  ruhida  ta r- 
biyalash.
O 'q u vch ila rg a   insho  yozish  uchun  4  akadem ik  soatdan  iborat  vaqt 
b e rila d i.  U ia r  mana  shu  vaqt  m obaynida  tavsiya  q ilin g a n   insho  m avzu­
la rid a n  b irin i  tanlab,  m azkur m avzu b o 'y ic h a   o 'z la rin in g  fik r  va m u lo h a - 
zalarini qoralab olishlari kerak.  Qoralama nusxa  ustida obdan o'vlab.  fik rla r

nihoyasiga  yetgach,  qoralam a  nusxadagi  m a tn n i  shoshmasdan,  c h iro y li 
yozuv bilan oqqa k o 'e liirib  yozish tavsiya etiladi.  Insho  mavzusini y o ritis h - 
da ilo ji boricha o'rinsiz so‘ z va  iboralardan  qochish,  m ujm al  hamda n oaniq 
fik rla rn i  bayon  q ilm a s lik   lo z im .  Sodda  va  ixch a m   so'zlardan,  gaplardan 
foydalanish,  bayon  qilin g a n   f i k r v a   rn u lo h a za la rn i  d a lilla r bilan  isbotlash 
insh o nin g  q a d r-q im rria tin i  oshirish  u c h u n  xizm a t  q ilis h i  tabiiy.  Inshodagi 
fik rla r,  albatta,  xulosalanishi  shart.
A z iz   o 'q u v c h ila r,  in sh o ni  y o zish   p a ytida  q u yid ag i  holatlarga  e’ tib o r 
berib  ketsangiz,  b u la m in g  sizga foydasi tekkan  b o 'la r edi:
1.  T uzilayotgan ju m la la rn in g   lo fn d a  va  aniq  b o 'lish ig a   a lohida e’tib o r 
berib  borish  kerak.
2.  Insho m azm uni  m a te ria lla m i  bayon  q ilis h  uslubi bilan  chainbarchas 
b o g 'liq   e ka n lig in i hech  qachon u n u tm a n g .
3.  In sh o   mavzusi  b ila n  b o g 'liq   m a te ria lla m i  bayon  qila yo tga n in g izd a  
iz c h illik k a   q a ttiq   rio ya   q ilin g .  In sh o   mavzusiga  a lo q ad o r  shaxslam ing 
n o m la rin i,  badiiy  asarlardan  o lin g a n   p a rch a la rn i,  ta rix iy   fa k tla m i,  to p o - 
n im ik  atam alam i yozishda amaldagi  im lo  qoidalaridan  kelib chiqqan  holda 
ish  k o 'rin g .
4.  In sh o n i  yuksak  sa vo d xo n lik b ila n   yozishga  harakat  q ilin g .
5.  T in is h   b e lg ila rn in g   ish la tilis H   o 'rin la rig a   d iq q a t  q ilin g .  U la rn in g  
shakllari  aniq  va  k o ‘ rin a rli  b o ‘ lsin.
6.  Insho  husnixat  qoidalariga  m u v o fiq   ravishda yo zilsin .
Inshoning hajm i 4—5 sahifadan  (varaq emas)  iborat bo‘ lsa.  yetadi.  O 'ta
ix c h a m   shakllarda  yo z ilg a n   y o k i  m a z m u n i  h u d a -b e h u d a   s o 'z la r  b ila n  
to ‘ ld irilib  yuborilgan  cho'zia  insholar ishning u m u m iy  bahosiga salbiy ta ’sir 
q ilis h i  m u m k in .
H a r  qanday  insho  quyidagi  uch  b o 'lim d a n   ib o ra t  b o ‘ ladi.  B u n i  fo iz  
nuqtayi  nazaridan  quvidagicha  ko'rsatish  o ‘ rin lid ir.
K iris h  
Asosiv  qism  
Xulosa
1 0 -1 5 %  
7 0 -8 0 %  
1 0 - 1 5 %
F o iz   n u q ta yi  nazaridan  inshodagi  q is m la r  o ‘ rtasida  n o m u v o fiq lik la r 
uchrasa,  xususan.  kiris h   va  xulosa  q is m i  k e n g a y tirilib   yubo rilg a n   b o ‘ lsa- 
yu,  asosiv qism o'ta  to r lio 'lib  qolgan bo'lsa, bu narsa inshoning mazm uniga 
jid d iy  darajada p u tu r yeikazishi m u m k in .  In shoni  baholayotganda.  albatta, 
b u la r  ham  hisobga  o lin a d i.
7.  Insho  mavzusi  aniqlab  o lin g a c h ,  m a zku r m avzudan  kelib  chiqqan 
holda  insho rejasi  tu zila d i.  T uziladigan  reja insho  m a zm u n in i  o 'zid a   to ia -  
to 'k is  ravishda namoyon q ilib  tu n n o g 'i,  u  iz c h illik  asosida mavzudan chetga 
chiqm agan  holda  tu z ilm o g 'i  darkor.  Insho  rejasi  tu zib   olingandan  so'ng 
mavzuga  har to m o n la m a   mos  keladigan  m u q a d d im a   so'z(epigraf)  tanlab 
olin a d i.
8.  In sh o   boshqalarga  xa la q it  berm asdan,  u m u m iy   ta rtib -in tiz o m g a  
q a ttiq   rio ya  qilgan  holda  vo zila d i.
46

9. 
T a y y o r  yo zilg a n ,  tra fa re t  usulidagi  insholardan  fo yd a la n ish g a   sira 
ham   harakat  q ilm a n g .U la r s iz n i adashtiradi,  fik ria rin g iz d a n   ch a lg ‘ ita d i.
Y u q o rid a g i  aytilganlarga  rio y a   qilsangiz,  o 'z  m u lo h a z a la rin g iz n i d a d il 
va  q o 'rq m a sd a n   bayon  q ils a n g iz .  S izning  yaxshi  b aho  o lis h in g iz g a   biz 
k a fo la t bera o la m iz.
39-DARS.
 
IN S H O   R E J A S I  V A   U N G A   Q O ‘ Y IL A D IG A N  
A S O S IY   T A L A B L A R
Darsning maqsadi:
a)  ilm iy   maqsad:  o 'q u v c h ila m in g   ongida  insho  rejasi  va  unga  q o 'y i-  
ladigan  ta la b lar yuzasidan  b ilim  va m alakalar hosil  q ilis h ;
b)  o 'q u v c h ila rn i  h a r  b ir   is h n i  aniq  reja  asosida  bajarish  ru h id a   ta r- 
biyalash.
Reja inshoning ta rk ib iy  q ism laridan biri  saaaladi.  D engizda ketayotgan 
kem alar  q irg 'o q d a g i  m a yo q q a   qarab  o ‘zlariga  y o ‘ l  b e lg ila g a n la ri  singari 
insho yozayotgan  shaxslar h a m  m a ’ lu m  b ir reja  asosida o ‘z la rin in g   fik r  va 
m u lo h a z a la rin i qog'ozga tu s h ira   boshlaydilar.  Y axshi tu z ilg a n  reja in s h o - 
ning iz c h illig in i  ta ’m in la yd i,  o ‘ quvchi reja asosida qaysi fik rd a n   keyin  qaysi- 
sin i  bayon  q ilis h n i  a n iq   his  q ilib   tu ra d i.  H a r to m o n la m a   o ‘y la b   tu zilg a n, 
o ‘ zida in sh o  m a vzu sin in g   ham m a jih a tla rin i  yaqqol aks  e ttir ib   turgan  reja 
ya rim  insho dem akdir.  U   in sh o nin g  nihoyatda ixcham ,  lo 'n d a  shakllardagi 
o ‘ziga xos  k o 'rin is h id ir.
Insho  rejasi  ik k i  x il:  sodda  va m urakkab  k o ‘rin is h d a  b o ‘ la d i.
Odatda,  erkin va ijo d iy   mavzulardagi  insholar yozilayotganda y o k i aniq 
b ir yo z u v c h in in g   ijodiga  baho  berilayotganda sodda shakldagi  insho  reja- 
laridan  foydalaniladi.  Bunda  rejadagi har bir band ixcham   va sodda gaplar- 
dan iborat bo ‘ladi.  Sodda shakldagi  insho  rejasi tuzilayotganda  mavzuga  har 
to m o n la m a   mos  keladigan  m a te ria lla rd a n .  xalq  m a q o lla rid a n   va  ib ra tli 
gaplardan,  h ik m a tli  so'zlardan  foydalanish  maqsadga m u v o fiq d ir.
Sodda  k o 'rin is h la rd a g i  reja  n a m u n a la rin i  insho  m a z m u n in in g   n ih o ­
yatda  ixc h a m la s h tirilg a n   sh a k lla ri  deyish  ham   m u m k in ,  negaki,  yaxshi 
tu z ilg a n   sodda  re ja la r in s h o n in g   y o 'n a lis h i,  ta rk ib iy   q is m la ri,  m a vzu n in g  
iz c h illig i  haqida  a n iq   b ir  ta sa v\a irla m i berish:  turgan  gap.
S O D D A   K O ‘ R IN IS H D A G I  R E J A   N A M  U N  A t A E I
Bunday tipdagi  insho  rejalaridagi tartib arab  raqam lari b ila n  bclgilanadi 
va ulardan ke yin   nu q ta   q o 'y ila d i.
N  a m u  n a :  « D o ‘st  b ila n   o bod  uying...»
R e j a :
1.  D o 's tlik  so‘ z in in g  m a ’ n o s in i  m en  qanday tushunam an?
2.  D o 's t boshga  k u lfa t  tushganda sinaladi.
3.  D o 's tlik ,  b iro d a riik   in s o n iy a tn i  taraqqi 
o t g a  
yetaklaydi.

Sodda ko'rinishdagi insho rejalari tuzilayotganda,  undagi gaplar tarkibini 
1 ) ,   2 ) ,  
3)  ...  shaklida  arabcha  raqam lar  b ila n   belgilash  va  u la rd a n   keyin 
y o p ilu v c h i  qavsni  qo'yish,  shuningdek,  u la m i  a),  b ),  d )  ta rzid a   belgilash 
tavsiya etilm aydi.  T a rtib n i  belgilashning eng  m aqbul y o i i  arab raqam larini 
q o 'y ib ,  ulardan  so‘ ng nuqtani  ishlatishdir.
0 ‘ q u v c h ila r tom o n id a n  tuzilgan  rejalarda  undan  ke yin   qanday tinish 
b e lg isin i  ishlatish  kcraklrgi  ham  haligacha  h a l  e tilm a g a n   m asalalardan 
b irid ir.  Sababi  o ‘q uvchiiar  «Reja»  deb  yo zganlaridan  so‘ ng  ba’zan  hech 
qanday  tin is h   b e lg isin i  is h la tm a yd ila r,  g o h id a   esa  u n d a n   ke y in   n u qta 
belgisini  q o ‘yadilar.  Shuningdek,  rejadan so‘ ng ik k i n u q ta n i  ishlatish ham  
tez-tez  uchrab turadi.  Shu o 'rin d a   « M a zku r  h o la tn in g   qaysinisi amaldagi 
qoidalarga  to !g‘ ri  keladi?»  degan  savolning  paydo  b o ‘ lis h i  turgan  gap. 
H o z irg i o ‘ zbek adabiy tilin in g  im lo  q o idalaridan k e lib   chiqadigan bo'lsak, 
y a ’ n i 
« S a r la v h a d a n   k eyin   h ech   q an d ay  tin ish   b e lg is i  is h la tilm a y d i» , 
«X abar,  darak  m a’nosidagi  atov  gaplarning  o x irid a   nuqta  q o iía n íla d i»  
degan qoidalarga asoslanadigan  bo'isak,  h a r uchala h o latda ham  to !g ‘ ri va 
q o n u n iv y o ‘ l  tu tg a n b o íla m iz.  Biz  m azkur tavsif’nom am izda  «Izoh  m a’ no- 
sidagi  so‘ zlardan keyin  ik k i nuqta  q o ‘yila d i» ,  degan  qoidaga  ñoya  qilgan 
hold a   reja  deb  yozgandan  ke yin   ik k i  n u q ta   is h la tis h n i  (R eja:)  m a ’qul 
ko 'rd ik. ¿ ero,  har qanday reja um um iashtiruvchi so‘z,  unin g  ostidagi gaplar 
esa rejaning iz o h i,  unin g  maqsadiga  bo'ysunuvchi  m a n tiq iy  davom idir.
N a m u n a l a r :
M avzu:  «M ustaqillik  deganda  men  nim ani  tushunam an?»
R e j a :
1.  O z o d lik   va  e rk   u c h u n   kura sh ish   x a lq im iz n in g   a z a liy   x u su si- 
yatlaridan b irid ir.
2 .
  M u s ta q illik  bayram ing q u tlu g 1 b o 'ls in ,  ona  0 ‘zbekiston!
3.  Is tiq lo l  va istiqbol.
M avzu:  «Boburnom a 
—  memuar 
asar»
R e j a :
1.  «Boburnom a»  ning yaratilish  ta rix i  haqida.
2 .
  Asardagi ta rix iy  jo y la r tasviri.
3. T a rix iy   shaxslarga xos b o lg a n  sifatlam ing  «Bobum om a»da berilishi.
4.
  Asarda  moziyga aloqador f'ik tla rn in g  bayon  e tilish i.
5.  «Boburnoma»  ning til!  haqida.
M avzu:  « U y g ‘un  lirikasida  o n a-V atan   ntadhi»
R e j a :
1.  U y g 'u n   lirika sin in g  g‘ oyaviy  yo‘ n a lish la ri  haqida.
2 .
  U yg ‘u n  she'rlarida go'zal 
ona 
ta b ia tim iz n in g  ta ra n n u m   etilishi.
3.  S h o im in g   asarlarida  vatandoshlarim izga  xos  b o ‘ lgan  sifa tla rn in g  
ulug‘ lanishi.
4.  U y g 'u n n in g   she'riy  asarlarida  V a ta n im iz   k u c h -q u d ra tin in g   madh 
q ilin is h i.
! 4S

E s l a t m a
Y u q o rid a g i  m a v z u la r  b o ‘y ic h a   o ‘ q u v c h in in g   is ta k -x o h is h ig a   k o ‘ ra 
m urakkab  k o 'rin is h d a g i  insho  re ja la ri  tuzish  ham   m u m k in .
Insho yozilayotganda sodda ko'rinishdagi insho rejalari bilan b ir qatorda, 
in s h o   m a v z u la rin in g   o ‘ziga  xos  x u s u s iy a tla rid a n   k e lib   c h iq q a n   h o ld a  
m u ra kka b   k o ‘ rin ish la rd a g i  insho  rejalari  ham  tu z ilis h i ku za tila di.  Sunday 
tip d a g i  reja  n a m u n a la ri  tu zila y o tg a n d a   o !q u v c h ila r  in sh o   m avzulariga 
a lo h id a   d iq q a t-e ’tib o r b ila n  yonda sh m o q la ri lo z im ,  c h u n k i  adabiy-badiiy 
va   a d a b iy -ijo d iy   xarakterlardagi  in s h o la rn in g   aksariyati  vcqealarga  boy, 
rang-barang  tim s o lla r  galereyasiga  ega  b o 'lg a n ,  g 'o y a v iy   ham da  b a d iiy 
jih a td a n   p is h iq -p u x ta ,  m u k a m m a l  a sa rla m in g   m a z m u n ig a   asoslangan 
b o ‘ ladi.  Bu esa  insho yozilayotgan paytda o ‘ziga xos  m urakkab vaziyatlam i 
k e ltirib   chiq a rish i  m u m k in .
M U R A K K A B   K O ‘R I N I S H D A G I   R E J A   N A M U N A L A R I
M u ra k k a b   k o 'rin is h d a g i  reja  n a m u n a la ri  sodda  rejalardan  o 'z m in g  
« K iris h » ,  «Asosiy  qism»,  «Xulosa»  ta rzid a   o ‘ziga  xos  ta rk ib iy   qismlarga 
b o ‘ lin is h i b ila n  keskin farqlanib  turadi.  B un d a n  tashqari,  h a r b ir qism ning 
o ‘ zi  b o 'la kch a la rg a   b o ‘lin ib   ke tish i  m u m k in .  M u ra k k a b   rejalarda  tin ish  
b e lg ila rin in g   qoM Ianilishi  ham   b irm u n c h a   e’tib o rn i ja lb   q ila d i.
Q u yid a g i m urakkab k o ‘ rinishdagi  reja namunasiga  d iq q a t q ilin g .
M avzu :  «A lisher  N a v o iy   lirikasida  insonni  sevish   va  adolatparvarlik 
g ‘o y a sin in g   berilishi»
R e j a :
I.  K iris h .  A lis h e r  N a v o iy n in g   lir ik   merosi  haqida  m a’ lu m o t.
II .  A sosiy  qism:
1.  A lis h e r N a v o iy   lirik a s in in g  g ‘oyaviy  y o ‘ n a lish la ri  to 'g 'ris id a .
2.  S h o ir asarlarida  ch in a ka m  in s o n iy  fa z ila tla m in g  u lu g 'la n is h i.
3.  S h o ir she’rla rid a   in so n   tim s o li.
4.  N a v o iy  asarlarida a d olatparvarlik g ‘o y a la rin in g  tara n n u m   etilishi.
III.  Xulosa.  S h o ir g ‘ oyalari  amalda.
K o ‘ rin ib   tu r ib d ik i,  y u q o rid a g i  in sh o   re ja la rid a   tin is h   b e lg ila rin in g  
ish la tilish i  sodda k o ‘ rinishdagi  insho  rejasiga qaraganda b irm u n ch a  m urak- 
kabroq.
M u ra kka b  k o ‘rinishdagi  insho  rejalari  uchun  rejaning quyidagi tip la rin i 
nam una  sifatida  tavsiya  q ilis h   m u m k in .
M avzu:  «Abdulla  Q odiriyning  «M ehrobdan  chayon»  rom anidagi .Anvar 
obrazi»
R e j a :
1.  K iris h .  A b d u lla   Q o d iriy n in g   nasriy  asarlari  haqida  m a’ lu m o t.
149

II.  Asosiy  qism:
1.  A nvar  tim s o li  o rq a li  ilm   olishga  ishtiyoqm and,  q o b iliy a tli  voshlar 
xarakterining  berilishi.
2.  A n va r —  o 'z so‘zida sobit  turadigan sadoqatli  do'st.
3. Anvar tim solida vafodorlik va pokdom oniik tuyg'ularining uluglanishi.
4.  A n v a r  tim s o li  y o rd a m id a   ijtim o iy   tuzum dan  n o r o z ilik   k a y fiy a t- 
la rin in g   berilishi.
II I .   Xulosa.  A nvar tim s o lin in g  ta rb iya viy aham iyati.
M avzu:  «Abduila  O rip o v  she’ riy a ti  va  zamonamiz»
R c j a :
I.  K irish.  «A bdulla  O rip o v n in g  she’ riy  asarlari  haqida  m a ’ lum ot».
II.  Asosiy  qism:
a)  A bdulla  O rip o vn in g   she’ rla rid a   ona  O 'zbekiston  g o 'z a llik la rin in g  
ulug'lanishi;
b)  shoir asarlarida zam ondoshlarim iz obrazi;
d)  A b d u lla   O rip o v she’ rla rid a  is tiq lo l m avzusining y o ritilis h i.
III.  Xulosa.  A b d u lla  O rip o v  asarlari  bizni  h a y o tn i sevishga chaqiradi. 
Y uqoridagi  insho  re ja la rin in g   sxemasini  quyidagicha  q ilib   k o ‘ rsatish
m
u m
k i n .
1-mavzu:  «
R e j a :
Kirish.
Asosiv  qism:
1 . __________________ _
2
. _______________
3 . _________
Xulosa.
Bunda  tartib  b ild iru v c h i  I,  2,  3  singari  arab  ra q a m la rid a n  va   har  b ir 
gapdan  so‘ ng  nuqta  belgisi  qo'yish  lo z im lig in i  hech  q achon  unutm aslik 
lo zim .
Agarda  «Asosiy  qism»  dagi  ba n d la m in g   ta rtib i  a),  b),  d )  kabi  h a rfly  
shakllar  bilan  belgilanib,  ulardan  keyin  yo p ilu v c h i  qavs  q o ‘yilsa,  shunga 
muvofiq ravishda gaplarning  oxiriga nuqtali vergul  q o 'y ila d i.  O xirgi  bandda 
kelayotgan gap bundan  mustasno.
Sxemasi:
2-mavzu:  «  _____________________________________»
R e j a :
K ir is h . ______________  
__  
__ .
Asosiy  qism:
a ) __________________  
_______________ ;
150

b)
d ) ______________________________________________.
X u lo s a .______ __________________________________   .
B undan tashqari,  insho rejalari yana ham  m urakkablashtirilib,  «Asosiy 
qism»  dagi  arab raqam lari  bilan  belgilangan  har b ir band o ‘z ichida mayda 
bo ‘lakchalarga b o 'lib  y u b o rilis h i  m u m kin .
M a v z u :  «N odira  ijodiga  tavslf»
R e j a :
I.  K irish .  N o d ira n in g  adabiy  m crosi  haqida  qisqacha m a ’lu m o t.
II.  Asosiy  qism:
1.  N o d ira   ijodida chinakam   in s o n iy  tu y g 'u la m in g   ifodalanishi.
2.  S hoira she'riarida  xalqparvarlik g 'o ya la rin in g   aks  e ttir ilis h i.
3.  N o d ira   —  vafodor v o r va sevim li  ona.
II I .   Xulosa.  N o d ira  asarlarining tarbiyaviy  aham iyati.
X ulosa q ilib   aytganim izda,  insho  rejasini tuzishda o'zbek tilin in g  im lo  
qoidalariga rioya qilgan  h o ld a  ish  tu tish n i tavsiya q ila m iz .  0 ‘ rn i kelganda 
shuni  ham   alohida  ta ’kid la sh n i  ista rd ikki.  a yrim   ro 'zn o m a   va  oynom a- 
la rim iz ,  xususan,  «Yosh  kuch»,  «M ushtum »,  « G uliston»  ju rn a lla rin in g  
ta h ririy a ti,  « 0 ‘ zbekiston  A d a b iy o ti va  san'ati»  haftanom asining jam oasi, 
«Turkiston»  gazetasidagi x o d im la r,  shuningdek,  nashriyotlardagi  mutaxas- 
sislar  davr  talablaridan  kelib  chiqqan  holda  k o ‘plab  ruscha-baynalm ilal 
so'zlarni  e tim o lo g ik   (grafik)  tam oyilda  emas,  fo n e tik   tam oyilga  k o 'ra  ular 
qanday aytilsa,  yozuvda shunday shaklda bermoqdalar.  Masalan, 
sex, aprel. 
sirk,  oktabr
 singari.  Bundan  tashqari.  n o m la rn in g   —  atam alarning  ishla- 
tilishida x ilm a -x illik la r juda ko‘ payib ketdi.  Bunday paytlarda o ‘ quvchilarda, 
qaysinisi  to 'g 'ri:  «Klassik  adabiyotm i,  m u m lo z   adabiyotm i?»,  «Sam olyot 
deb yozsak to ‘ g‘ ri b o 'la d im i yo k i tayyora?»,  «Internatsional o ‘ rniga baynal- 
m ila ln i  q o lla sa k.  tog'rim i?»  degan  qator savollam ing paydo b o ‘ lishi tabiiy.
Bu  o ‘ rinda  tilim iz   uchun  qayg‘ urayotgan,  uning  o b ro ‘ si  uchun  jo n  
kuydirayotgan  h a m yu rtta rim iz n in g   til  borasidagi  h a r  qanday  x a tti-h a ra - 
k a tla rin i  qo'llab-quvvatlasak  a rziyd i,  le kin   u la r to m o n id a n  tavsiya q ilin a - 
yotgan  h o la tla r  hali  mutaxassislar  tom o n id a n   im lo   qoidalariga  m n v o flq  
ravishda qonunlashtirib b e rilganichayo'q.  Shuning uchun  ham  o 'q u vchila r 
o ‘ z  in sholarida  hozirgi  im lo   q oidalarim izdan  chetga  chiqqan  m isollarga 
m urojaat etadigan boMsalar,  buni  alohida raqam  bilan belgilab,  so‘ng varaq- 
n in g   pastiga  izo h ia b   k e tis h la rin i,  ya’ n i  o n g li  ravishda  o ‘ sha  so'z  yo ki 
iboradan  fo yd a la n g a n likla ri  haqida  belgi  q o 'y ib   y o z is h la rin i  so 'ra rd ik . 
Shundagina te ksh iru vch i to m o n id a n  bunday so 'z la r xato  hisoblanm asiigi 
m u m k in ,  aks holda  ikki  o ‘ rtada ke lish m o vch iliklar kelib  ch iq ish i  m um kin.

IN S H O G A   E P IG R A F  T A N L A S H
Odatda,  insho yozayotgan  o 'q u v c h i  o 'z in in g  keng  muiohazaga.  teran 
fik rg a .  aniq  b ir  dunyoqarashga  eg a lig in i  angíalish  uchun  mavzuga  ha r 
to m o n la m a   mos keladigan,  unga  ohangdosh  tarzda ja ra n g lo vch i  h ik m a tli 
so'z  hamda  gaplardan,  m aqol  va  m atailardan  m uqaddim a  {k iris h )  so'zi 
sifatida  ustalik bila n /oyd a la n a d i.
E pigrafning  q o 'y ilis h i  ix tiy o riv ,  le k in   q o ‘ yilayotgan  e p ig ra f mavzuga 
g'oyaviy nuqtayi  nazardan to 'la -to 'k is  ravishda mos kelm og'i  lozim .  Yaxshi 
to p ib  vozilgan  epigraflam ing o 'ziyo q   o ‘q u vch in in g  qanday dunyoqarashga 
ega ekanligidan,  u n in g b ilim  va malakalari  o ‘ Ichovidan yaqqol  dalolat  berib 
turad i.
E pigraflar  uchun  yuqorida  aytib  o 'tg a n im iz d e k ,  xalq  m a q o lla rid a n , 
m a ta l va  h ik m a tli so‘ zlardan,  buyuk  kis h ila rn in g  fik rla rid a n ,  shtm ingdek, 
badiiy asarlardan olingan sitata (parcha)Iardan  foydalanish maqsadga m u vo - 
fíqdir.  Olingan epigraflarda a n iq lik va qisqalik.  lo 'n d a lik  bo‘ lm o g ‘ i  darkor. 
Y a rim   y o k i  b ir  s a h ifa lik  epig ra fla r  in sh o  n i ng  m azm uniga  sa lb iy  ta ’ s ir 
ko'rsatishi tabiiy.
K eltirilgan epigraflar im lo  qoidalariga mos  ravishda varaqning yarm idan 
o x irig a  qarab yoziladi.  Aksariyat  holatlarda  u la r q o !shtirnoqqa  o lin m a y d i, 
b iroq  undan  so‘ng epigraf olingan  manba yoki  m u a llifn in g   ism -fa m iliya si, 
albatta,  ko'rsatilishi  shan.  Masalan:  «Avaz o 'ta r ijodida ozodlik,  ilm -fa n  va 
m adaniyatning  ta rg 'ib   cjilinishi»,  degan  mavzu  u ch u n   quyidagicha  fik rn i 
e p ig ra f sifatida tanlash  m um kin:  llm   baxt  k e ltira d i 
(xalq maqoli)
40-DARS.
 
IN S H O N IN G   A S O S IY   M A T N I  U S T1D A  
IS H L A S II
Darsning maqsadi:
a)  ilm iy   maqsad:  o 'q u v c h ila rn in g   o n g ida   in s h o n in g   asosiy  m a tn i 
yuzasidan  b ilim   va  m alakalar  hosil  q ilis h :
b)  o 'q u v c h ila rn i  xushm uom alalik,  s h irin s o 'z lik   ruhida tarbiyalash.
Inshodagi  «Asosiy qism» ishning  b u tu n   m a zm u n in i,  g 'o ya viy u y g 'u n -
lik la r in i  va  y o 'n a lis lila r in i,  o 'q u v c h ila rn in g   d u n y o q a ra s h in i,  fik rla s h  
doivasini  o ‘ zida yaqqol  ifodalab tu ru v c h i  bo'l'un sanaladi.
O datda,  in sh o n in g   «K irish»  q is m id a   y o z u v c h in in g   h a y o ti  va  ijo d i 
b o ’yicha  u m u m iy ,  qisqa  va  aniq  g a p la rn i  b itis h   maqsadga  m u ' o fiq d ir, 
shuningdek,  bu qismda  m a’ lum   b ir asarning ya ra tilish  ta rixi  yoki  g 'o ya viy 
y o 'n a lis h la ri  liaqida  ham   yozilishi  m u m k in .
Asosiy m atnda  esa o 'q u v c h in in g   m a ’ lum   b ir  insho  mavzusi  yuzasidan 
m ulohazalari,  fik rla ri  o 'z  aksini  to p m o g 'i  d a rko r  b o 'la d i,  shuning  u ch u n  
ham  insho yozayotgan shaxslarga o 'z la ri  uchun  aniq  bo'lm agan,  m avhum  
m a v /u la r  b o 'y ic h a   yozm a  ish  yozish  tavsiya  e tilm a y d i.  Shunisi  q iz iq k i. 
aksariyat o 'q u v c h ila rim iz  adabiyotim iz ta rixid a   m u h im   o 'rin  tuígan  mash-

h u r  asa rla rn i  o 'q im a s d a n   tu rib   ham   u la rd a g i  tim s o lla r  y o k i  asarning 
m a zm u n i  haqida  in sh o   vozishga  kirish a ve ra d ila r.  N a tija d a   u la r  asarni 
yaxshi büm aganlikJari  u ch u n   k o ‘ plab  chalkashliklarga,  n o a n iq lik la rg a  v o l  
q o ‘yadilar.  B u n d a y   salbiy  holatlarga  duch  kelm aslik  u ch u n   o 'q u v c h ila r 
b irin c h i  navbatda,  darsliklardagi  m ateriallardan yaxshi xabardor b o lis h la ri 
lo zim .  Shundagina o :qu vch ila r inshoning asosiy qism ida  mavzu yuzasidan 
o ‘zlarida hosil qiJingan b ilim   va k o 'n ik m a la m i hech  qiynalm asdan,  batafsil 
bayon qiîa o la d ila r.
Y o z u v c h in in g   ijo d i  b o 'vicha  fik r   va  m u lo h a za la r  b ild irila y o tg a n d a , 
tim sollarga ta v s if berilayotganda shoshma-shosharlik b ila n   ish tu tish ,  chala 
fik rla rn i  bayon  e tish   varam aydi.  A y tila v o tg a n   fik r la r   she’ r iy   va  nasriy 
p a rch a la r  b ila n   asoslangan  taq d ird a g in a   insho  m a z m u n i  risoladagidek 
b o 'lis h i  m u m k in .
H a r  b ir  so‘ zn i  o ‘ z  o ! rn id a   q o 'lla sh .  og‘ z a ki  so‘ zlashuv  u slubiga  va 
shevaga  xos  s o 'z la rd a n   q o c h is h ,  a d a b iy  t i l   m e ’y o rla rig a   rio y a   q ilis h  
insh o nin g   q im m a tin i  o sliira d i. 
____________________________
Y ozila yo tg a n  h a rb irg a p d a  o 'q u v c h in in g  ijo d k o rlig i,  m ustaqil  fikrlashi 
barq  u rib  tu rm o g ‘i  kerak.
In shoning «Xulosa»  qism ida esa o ‘q u vch in in g  insho  mavzusi  bo‘ yicha 
u m u m iy   x u lo s a la ri,  m a z m u n n in g   h o z irg i  d a v r  b ila n   b o g iiq   jih a tla r i, 
asarning  ta rb iy a v iy   a h a m iy a ti,  tim s o lla rn in g   z a m o n d o s h la rim iz   u c h u n  
nam unaviy to in o n la ri h a q ida  fik rla r y u ritila d i.
X ullas,  insho yozish o'q u vchid a n ,  b irin c h i  navbatda,  b ilim   va malaka, 
e’tib o r,  m u sta q il  fikrla sh   ham da  ijo d k o rlik n i  talab q ila d i.
N a n a u n a
N a m u n a   uchun  berilayotgan m a zku r  inshoni  ideal  insho  dcb  qabul 
q ilm a s lik   lo zim .
Y axshi  so‘z  —  jo n   ozig‘ i
R e j a :
1.  So'zlashish m a d a n iya ti  haqida.
2.  Yaxshi  gap  b ila n   ilo n   ham  inidan  chiqadi.
3.  Y o m o n   so:z  kishiga  k u lfa t  k e ltira d i,  yaxshi  so‘ z  —  baxt.
T ilin g n i  asragin,  tis h in g   sinm asin 
(xalq  maqoli)
Inson  ve r yuzidagi eng oüy darajada  taraqqiy etgan  m avjudot  sanaladi. 
Insonga  ta b ia t  to m o n id a n   ato  etilgan  sifa tla r,  im k o n iy a tla r ju d a ,-ko ‘ p, 
behisob.  A n a   shunday  im k o n iy a tla rd a n   b iri  bu u n in g   tilid ir .
T il  aloqa-araiashuvning eng m u h im   va betim sol vositasi sifatida inson- 
la r havotida qiyossiz darajada  am aliv  ahamiyatga ega.  O d a m la r ana shu ti\ 
vositasida  b ir-b irla r i  bila n   suhbatlashadilar,  fik r  berib,  fik r o la d ila r.  M in g

afsuski,  hamma ham o ‘zi uchun berilgan bu cheksiz  imkoniyatdan  — tildan 
o‘ rin li foydalana olm aydi.  H ayotim izda xushmuom ala, shirinso‘z  odam lar
bilan  birgalikda  so'zlashish  m adaniyatidan  yiroq,  dag'al  va  q o 'p o l  so!z ii 
kimsalar ham  tez-tez uclirab turadi.  Odamning  ular bilan  suhbatlashishdan 
yuragi  bezillaydi,  chunki  bu  toifadagi  kish ila r  o 'rin s iz   gap-so‘z la ri  bilan 
suhbatdoshining  diiiga  ozor  yetkazadi.  Shu  o ‘ rinda  x a lq im iz   tom onidan 
aytilgan  «Tig‘  yarasi  bitadi,  am m o  til  yarasi  bitm a yd i»   degaa  m aqolda 
olam -olam   m a’rio yotganligiga  ishonasan  kishi.
Hazrati A lisher Navoivning qalamiga mansub «Yaxshi so‘z —  jon ozig'i» 
degan  ibratli  gapda ham  buyuk hikm at yotganligini his q ilis h im iz  m um kin.
H a rb ir  inson  so'zlash  va  tinglash  madaniyatiga ega  bo‘ lm o g ‘ i  lozim . 
Zero,  shirinsuxan  va xushmuomala insonlam i ham m a hurm at qiladi.  U la r 
bilan  b ir marta suhbat  qurgan odam ning  a ih i  yengil to rta d i.
Yaxshi  so‘zlash  degani  o 'z in in g   gaplarini  m aqol-u  m a ta lla r,  she M y  
parchaiar bilan  bezab gapirish degani emas, balki  ko'ngliga kelgan gaplarni 
o 'r in li  va  fo y d a li  tarzda.  y u m s h o q lik   ham da  b o s iq lik   b ila n   so'zlash 
deganidir.
Har narsaga ja h li chiqaveradigan,  og'zidan bodi  kirib , shodi chiqadigan, 
o 'z in i tuta bilm aydigan odam lam i  hech k im  hurm at qilm aydi.  X a lq   unday 
o dam larni  kin o ya   b ila n   «biroz  fe ’ li  to rro q » ,  «yengilroq»  deb  ataydi. 
Shuning  uchun  ham  insoniar  b ir-b iri  b ilan  gaplashganda  xushm uom ala 
bo‘lm og!i  darkor.
T ili  zahar,  hamisha  atrofdagilarning  diiiga  o z o r yetkazadigan  kimsa- 
larning  hayotda  q o q ilish i  ta b iiy  b ir h o ld ir.
H ayotning  b ir  qonuniyatiga  qoyil  qolish  kerak.  S hirinzabon,  yuksak 
muom ala  madaniyatiga  ega  b o ‘ lgan  shaxslarning  xarakterlarida  in s o f va 
diyonat,  p o k lik   va  adolat  tu yg 'u la ri  ku ch li  b o ‘ ladi.  U la rn in g   tilid a n   bol 
to m ib   turishi  bejiz  emas.  «Yaxshi  gap  b ilan  ilo n   ham  inidan  chiqadi», 
degan  maqolning tagida m a’no ko'p.  Buning aksi o'laroq,  d o im o  zaharxan- 
dalik bilan  so'zlaydigan.  tili  achchiq kim salarning zo lim  va mansabparast, 
jo h il  bo'lishlarida  ham  h a yo tiy b ir  m antiq borga o'xshaydi.
O 'rn i  kelganda shuni  ham  alohida ta ’ kidlab o ‘ tm o g ‘ im iz   kerakki,  har 
b ir  inson  o 'z in in g   ona  tilid a  aniq  va  sof,  talaffuz qoidalariga  rioya  qilgan 
holda  g a p irm o g ‘ i  lo z im .  H a r  ik k i  s o 'z in in g   b irid a   «chao»,  «privet», 
« k o r o c h c   g o v d i y a *   d e g a n   x o r i j i y   s o ‘ z l a f n i  
q o ‘ shib 
g a p i r a d i g a n  
s h a x s l a r  
o 'z la rin i 
o ' t a  
m adaniyatli  deb  hisoblasalar  ham ,  aslida,  u la r  g 'ir t  mada- 
niyatsiz,  m uom ala  odobidan  yiro q   kim sa la rd ir.  U la rg a   ergashish  b iz n i 
to‘g‘ ri y o ld a n  adashtirishi m um kin.  Bugungi davr talabi,  o'zbek tiliga davlat 
tili  m aqom ining  berilganligi  ham  bizdan  xuddi  shu  narsani  taqozo  q il- 
moqda.
X alqim izning «Yaxshi topib gapiradi,  yom on  —  qopib»  degan  maqolida 
ham jo n   bor.  Yaxshi  so;z  insonlarga  baxt  ke ltira d i.  Barcha  k u lfa tla rn in g  
boshi  kishining  yom on  tilid ir.  X a lq im iz   o'rtasida  o b ro ‘ -e ’ tib o r  topgan, 
shuhrat  qozongan k ish iia m in g  barchasi  bunday yuksak nomga  o 'z la rin in g
154

so'zi,  ishi b ila n   erishganlar.  Shunday ekan,  b iz n in g   h a r b irim iz  tilim iz d a n  
chiqayotgan  h a r  qanday  so ‘zga  nisbatan  d iq q a t - e ’tib o r   b ila n   yondash- 
m o g im iz  lo zim .  Qachon va qayerda,  kimga,  qaysi gapni  qay yo'sinda ayta 
biüshga  odatlanish  o d o b -a x lo q n in g   o'ziga  xos  m e y o r id a n   darak  berib 
turadi.
B izning kelajagimiz,  istiq lo l g'alabalarini  saqlab q o lm o g im iz ,  mustaqil 
0 ‘zbekistonim izning shon-shuhratini q a yta d a n  b u tu n   dunyoga yo yish im iz 
uchun yu rtim izg a  xushfe’l va suxandon,  xush.m uom ala,  m adaniyatli  inson- 
la r kerak  b o la d i.  Bunga  esa  insonlar 
0
‘z in in g  s h irin   so ‘zi  o rq a li  erishishi 
m u m kin .  H a r  qanday  holatda  ham   avvai  o ’ ylab  tu rib .  keyin  so‘ zlashga 
o'rganaylik.