A. nurmonov, A. Sobirov, N. Qosimova
Download 383.51 Kb. Pdf ko'rish
|
|
— bo'g'ma, yig'in- to'lin so‘zlarídagi qo'shim chalarni bir-b irig a solishtiring va o ‘ rtadagi fa rq la rin i tushuntiring. 2-topshiriq. Yomg‘iiii — seryomg ‘ir s o 'z la rid a g i - // va ser- qo'shim chalari bildirayotgan m a’n o la m i izohlang. S hakldoslilik nafaqat leksemalarga, balki qo‘ shimchalarga ham xos xususiyat sanaladi. Q o ‘ shim chalarning a y rim la ri ifodaianishiga k o ‘ ra aynan bir-biriga o ‘x sh a sa -d a , mazm uD-m ohiyati bilan keskin farqlanadi. Masalan, -in qo‘shimchasi: 1 ot b) sifat d) ravish e) fe 'ln in g nisbat yasovchi yasovchi yasovchi siia k lin i yasovchi tiq in to 'lin ostin-ustin ilin yig ‘ in erkin b irin -k e tin k o 'rin chaqin yashirin qish in -vo zin q ilin Bunday qo'shimchalar o'zbek tilida ko'plab uchraydi. -ma, -chi, -li, -dor, -ch, -(i)sh, -ar, -ik, -k. -ish, -qin, -chaq, -(a) y, -siz kabi qo'shim chalarni bunga m isol q ilib keltirish m um kin. Shakldosh qo'shim chalar q u yid ag i k o 'rin is lila rd a u chraydi. 1. So‘ z vasovchilar. qalamdon (o t) qadrdon (sifat) jo ‘ shqin (sifat) kechki (sifat) b o'g‘ ma (sifat) qo‘rqoq (sifat) toshqin (o t) tepki (ot) qatlaina (ot) o ‘ roq (ot) yo sh lik (o t) yuzsiz (sifat) yugurik (sifat) sird a ryo lik (sifat) so‘ zsiz (ravish) ko ‘ rik (ot) 2. S o z yasovchi q o ‘shim cha so'z shakii yasovchi q o 's h im c h a biJan shakldosh bo'ladi. k e lin ch a k (erkalash, h u rm a tla sh shakii) erinchak (sifa t yasovchi) 187-mashq. Q o ‘sh iin ch a la r y o rd a m id a s o ‘zlar y a sa n g va u la rd a g i q o ‘shim chalarga x o s b o ‘Igan sh ak ld osh larn i izohlang. -t, -c h , -u q . -g i, -u n Nam una: tin -e h , (sifat yasovchi) sevin-ch (o t yasovchi) 188-mashq. Gaplarni o ‘qing. S h ak ld osh qo'shim chalarni to p ib , ularni izohlang. H u n a r ado bo'lm as b o y lik d ir. Ilm ke lin ch a kka o ‘xshaydi: u x ilv a t va p in h o n iy lik n i yoqtiradi. E rin ch a k. dangasa insonlar hayotda hech qachon muvafTaqiyat q o z o n o lm a y d i. tsh s iz lik illa tn in g uyasi. Barvaqt tu rish g a odatlaning. baraka topasiz. V a fo li odam ning d o ‘stlari ham sa m im iy b o ‘ladi. Bevafo do'stdan ja b rli dushm an afzal. gapirm a (fe ’ln in g b o lis h s iz sh a kii) yuzlab (cham a son shakii) qizcha (k ic h ra y liris h shakii) D ila fro 'z x o n (h u rm a t shakii) d o ‘ sti ( i l l shaxs, b irlik shakii) burm a (sifa t yasovchi) haftalab (ravish yasovchi) erkakcha (ravish yasovchi) k ito b x o n (o t yasovchi) b oyi (fe ’ l yasovchi). 3. H a r qanday holatda so‘ z shakii yasaydi. o qish (oza ytirm a shakii) o ta m (egalik shakii) ukang (egalik shakii) kelish (harakat n o m i) k o ‘ rdim (shaxs-son s h a k ii) bording(shaxs-son sh a kii) Jonim dan o ‘ zga y o ri va fo d o r top m a d im . K o ‘ n g lim d m o ‘zga m a h ra m i asror to p m a d im . (Bobur) Vafosizda ha yo y o ‘ q, hayosizda vafo y o ‘ q. (Navoiy) Q izig a q a la m d o n sotib o ld i. B ilim d o n va ta d b irk o r, raqobatbardosh y o s h la r V a ta n im iz n in g ketajagi sanaladi. 189-mashq. Q u y id a g i s o ‘z la r is h tiro kid a g a p la r tu z in g . Q o 's h im c h a - lardagi sh a kld osh ia rn i tu s h u n iirib bering: chiziq — tiniq, bosqin — sotqin, sezgi — qadimgi, otashin — ekin, qirg‘in — so‘lg‘in, chirik — elak. Q O ‘ S H I M C H A L A R M A ’ N O D O S H L I G I Q o ‘sh im c h a la r d a sh a k ld o sh lik d a n ta sh q a ri m a 'n o d o s h lik h o d is a s i ham uchraydi. B a ’ zan m a ’ lu m b ir so‘ z yasash m a ’ n o s in i ifodalash u c h u n bird a n o rtiq q o 's h im c h a la rd a n foydalanishga to 'g 'r i ke la d i. M asalan, -// qo‘ shim chasi o 'ru ig a -kor, -dor, bo-, ba-, ser- q o 's h im c h a la rin i q o 'lla s h m u m k in : ito a tli — Ito a tk o r sh ira li — s liira d o r savlatli — basavlat s u tli — sersut o b ro ‘li — b o o b ro - S huningdek, -chi o ‘ rn id a , -shunos, -kash, -kor; -siz o ’ rn id a esa be-, no- o id q o 's h im c h a la rn i q o 'lla s h kuzatiladi. a d a b iyo tch i — adabiyotshunos aravachi — aravakash g 'a lla c h i — g 'a lia k o r h ayosiz — behayo o ‘ rin siz — n o o 'r in H am m a h o la tia rd a ham yuqoridagicha m a’ nodoshlik yuzaga k e la ve r- raaydi. M asalan, nodavlat tashkilotlari dcyish o 'rn ig a bedavlat tashkilotlari deyilsa, u slu b iy g 'a liz iik yuzaga keladi. D e m a k, q o ‘ sh im chaiardagi ma’ nodoshlik n a tq n in g m uayyan davrdagi me’ y o rla ri asosida yuzaga keladigan i il hodisasi sanaladi. 190-mashq. G a p la rn i o ‘ qing. M a ’ nodosh q o ‘ sh im ch a la rn i topib u la rn i izohiang. U la m o la r suhbatida bo‘ l, p o k, s o f niyatli kishilarga talpin. (Amir Temur o'gitlaridan) B ilir n li kishi k e ra k li s o '/n i so'zlaydi, keraksiz so‘ z n i k o 'm ib ta s h la y d i. (Ahmad Yugnakiy) U m siz inson — mevasiz d a ra x t. M e v a li daraxtga tosh o ta d ila r. O b r o 'ii, izzattaiab b o 'iis h n i istasang Um o ‘ rgan. 131 B ilim siz kishilam ing ko'ngli xurofotga m o y il b o 'la d i. (Abu Rayhon Beruniy) Sabrli odam uzoq yashaydi. Sabrsiz odam o 'z boshiga falokat k e ltira d i. U n in g oîasi niahallaning ta g -tu g li, baobro"' oda m la rid a n edi. E l g ‘ amiga dardkash b o ig a n inson hech q a c h o n h a yo td a q o q ilm a y d i. D a rd c h il yuraklarga sevinehlar yog'di. 191-mashq. M atnlarni o ‘qing. S o ‘zla r tarkibida n o to ‘g ‘ri q o ila n g a n q o ‘shim chalarni artiqlab, t o ‘g ‘risiga a lm ash tirin g. B ir kuni Suqroîdan so'radilar: — Boodob b ila n noodobning o'rtasidagi fa rq nitnada? U javob berdi: — G a p ira d ig a n h a y v o n b ila n g a p irm a y d ig a n h a y v o n ka b i. B ir hakim dan: «K o'rkam x u lq d o r kishi kim ?» — deb so’ radilar. U: «Y om on xulqqa sabr qiigan», — deb javob berdi. Vatan m ening jo n -u ta n im sajdaxonarndir, U m ening t o l i n o y im , tin c h -o m o n im , Izzatim , sharafîm, K a ’bam , q ib la m Hamda g u listo nim d ir. (Fiirat) 192-mashq. Asosdosh sov.larga n iis o lla r k e ltirin g . U la r is h tiro k id a gaplar tuzib, daftaringizga k o ‘ ch irib yozing. N a m u n a : tinch, tinim, tinimsiz, betinim... Qarigan chog‘da halovat istasang, yo sh likd a tin im s iz ilm o ‘ rganish payida b o l. T in c h bo'lay desang, nafsingm tiv . T in m i bilm a y kito b o ‘qigan kishi b ir kuni farog‘at topadi. 11m ish tiyo q id a b e tin im b o ig a n to lib n in g k o ‘ziga m o l-d u n yo ko'rinm as. Q O 4S H IM C H A L A K D A Z I D M A 'N O L I L I K N utqnl ravon, ta ’ slrchan, em otsional-ekspressiv jih a td an b o ‘yoqdor bo‘ lib chiqishida zid m a’ noli qo‘ shim chalardan foydalanishning aham ivati k a ita . Masalan, -// q o ‘shimchasi -siz, be- no- q o !shim chalariga nisbatan qaram a-qarshi q o 'y ila d i. A q lli aqlsiz, ib o li — beibo, o 'r in li — n o q jrm kabi. Bunday qo ‘shimcha]ar, asosan, sifat so‘ z tu rk u m id a ish la tila d i. Ser- q o ;shimchasi be- qo‘shimchasiga, /ba-qo'shim chasi -siz qo'shim chasiga, bo- qo'shim chasi -siz va be- qohshim chalariga, -dor qo ‘shim chasi -siz\ a ée-qo'shim chalariga nisbatan zid m a ’n o lid if. Bunday q o'shim chalarni ik k i guruhga b o lis h m a m k in : b iro r b e lg i- x u su siya tg a , s h a k l-s h a m o y ilg a y o k i ra n g -tu s g a e g a lik n i h ild ir a v c h i q o ’shim chalar (-//. bo-, ser-, ba-, -dor); shunday belgiga ega em aslikni ifo d a lovch i qoVshimchalar (siz, be -, no ). M asalan: badavlat — davlatsiz shirador — beshira, shirasiz s e ro í — o 'tsiz baobro‘ — beobro‘ , o b ro ‘ siz k o 'n g illi k o 'n g ils iz Q o ‘shim chalar sh a k ld o sh lig i, m a ’ n od osh ligi va zid m a’noiiligi nutqni k o ‘rkam qiladi, tilning ifoda im k on iyatlarin i k en gaytirad i, uning uslubiy jihatdan ran g-b aran g b o ‘Iishini ta ’m inlaydi, ta ’sirch an ligin i oshiradi, 193-mashq. G a p la rn i o ‘q in g . Q o ‘shim eftaIarga x o s x u su s iy a tla r n i aniqlang va tushuntirib b ering. Ó dobní beodobdan o 'rg a n . Bemaza q o v u n n in g u r u g i k o ‘ p. D o ‘stsiz boshirn — tuzsiz o shim . A q ls iz d o ‘ stdan a q lli dushm an afzal. Serdaraxt q is h lo q n i suv olmas. O riy a ts iz odam dan qoch. Sababsiz ku lg i — y o m o n ta rb iya natijasidir. M evasiz shox osmonga tirm a s h u r, m evali shox yerga engashur. 0 ‘ z nafsini magMub etgan m a rd d ir, ü 'iy b a tia rd a n uzoq ketolgan m arddir. N o m a rd tegib o ‘ ta r yiqilganlarga, O jiz la r q o i in i tutolgan m ard d ir. (Rudakiy) 194-mushq. N u q ta la r o 'rn ig a k e ra k li qo^shim chaiarni qo‘ y¡ng va gap- la rn i k o ‘ ch irib yozing. Q o ^ h im c h a ía rd a g i zid m a’ n o lilik ia rn i izohlang. Bola... uy — bozor, bola... uy — mozor. Samara... o ig a n yoshlik u m rn í uzaytiradi. Samar... o ig a n vaqtingga achin. Hisob... do'st ayrümas. Hisob... b o yü k topm a, aql top. V ijd o n ... b o lis h c h in a k a m in s o n iy lik be lg isid ir. V ijd o n ... do'st boshga k u lfa t k e ltira d i. A q l..., keng íik rlo v c h i b o 'lin g , h ar b ir ishning k e tin i o ‘ylab tu r ib amalga oshiring. A q L . iik balosiga y o ‘liq - m ang, u sizni xonavavron q ila d i. 195-mashq. 0 ‘ zbek x a lq m a q o lla rid a n zid m a’ u o li q o ‘ s h im c h a ia r ishlatilgan m isollar toping va izohlang. U la rn i daftaringizga k o ‘ chirib yozing. N U T Q D A B IR A S O S L I S O ‘ Z L A R D A N F O Y D A L A N IS H T ild a g i so‘ z la r yangi pa yd o b o ‘ lgan so 'zla r hisobigagina emas, b a lk i o ld in d a n m uom ala-m unosabatda m avjud b o iib kelgan so'z asosida yangi leksem aiarni hosil q ilis h v o 'li b ila n k o 'p a y ib b oradi. B itta asos vositasida b ir nechta yangi so‘ z yasalishi m u m k in : suvtt, sersuv, suvsidik. B ir asosii so'zlarga asosdosh so'zlar deyiladi. N am unalar: finch, tinim, tinimsiz, notinch, notinchlik; gulli, guldor, gulchi, gulchilik, sergul; shoxli, shoxdor, shoxsimon, sershox; obro'li , obro'siz, baobro', beobro ‘ va h.k. 196-maskq. G aplarni o ‘ qing. Asosdosh s>o‘ z la rn i a n iq la b , ula rn i izoh- lab bering. O 'zbek xa lq i, o'zbek tu p ro g 'i u m rin i paxtaga baxshida e tdi. Qish de madi, yoz demadi — paxta, dedi. T u n deraadi. kun demadi — paxta, dedi. — Onaxon, ism-sl arifin g iz, kasb-koringiz? O naxon k a m ta rlik ila ja vo b berdi: — Ism i sharifim — Paxtaxon! Paxtaoy desangiz ham bo la vera d i! Kasb- k o rim —■ paxtakor! Ona tabiatim izda necha x il rang b o ‘Isa, barcha-barchasi paxtazorda mujassamdir... (T og‘ay Murod) 197-mashq. Quyidagi asosdosh s o 'z la r is h tiro k id a g a p lar tuzing va ularni daftaringizga k o ‘ ch irib oling. meva-mevaJi-mevazor-mevasiz; osh-oshpaz-oshxo‘ r-osham oq; k o ‘ ngil- k o 'n g illi-k o 'n g ils iz -k o 'n g ilc h a n ; d o 'p p i-d o ‘p p id o ‘ z -d o ‘p p ili-d o ‘ppisiz; ish- ishchi-ishchan-ishsiz-ishsizlik-beish-ish-la-ishlov. N a m u n a : A n o r butasim on mevali d a ra xtia r oiiasiga kiradi. Qaqrab yotgan q irla r bag'ri b ir y il ic h id a mevazor bog‘ga a v la n d i-q o ld i. Mevasiz daraxt faqat o 'tin lik k a varaydi. 198-mashq. Uyga vazifa. M a in n i o 'q in g . Asosdosh so‘ z la rn i îopib, ula rn i izohlang. 0 ‘ zbekistonni c z b e k x a lq i o 'z m e h n a ti, a q l-id r o k i b ila n yaratgan! 0 ‘ zbekistonni m o ‘jiz a la r d iy o ri, ja n n atd e k m a m la k a t deydilar. B u go‘ zal Vatan osmondan tappa-layyor holda o'zicha yerga tushib qolmagan. U tin im - : xatti-harakat va fid o ko ro n a m ehnat ila, xalq dahosi ila bunyod etilgan. O'zbek xa lq i azaldan o ‘ z Vataniga — O 'zb e kisto n ig a , T u rkisto n ig a, Turoniga ega b o lg a n , hech qachon bevatan boMgan emas. Vatanparvariik. fid o k o rlik x a lq im izn in g q o n -q o n ig a singib ketgan x is la tb rd a n sanaladi. («Vatan tuyg'usi» kitobidan) ^ Savol va topshiriqlar 1. Q o shim chalarda sh a kld osh likn i izohlang. 2. Q o'shinichalarda m a 'n o d o s h lik deganda n im a n i tushunasiz? 3. Q o shim chalarda zid m a ’n o liiik deganda n im a n i tushunasiz? 4. Asosdosh so'zlar qanday yasaladi? 134 S O ‘Z YASALISHI 34-DARS. S O ‘Z Y A S A L IS H I H A Q ID A U M U M I Y M A ’L U M O T Darsning maqsadi: a) ilm iy maqsad: o ‘ q u v c h ila rn in g o ngida o 'z b e k tilid a so'z yasalishi yuzasidan b ilim va m ala ka la r hosil qilish; b) o ‘ q u v c h ila rn i s h a rm -h a y o li va and isha li b o ‘ lis h ru h id a tarbiyalash. / 1-topshiriq. Tarbiyali, tarbiyasiz, tarbiyalanmoq so'zlaridagi so'z yasovchi qo'shim chaiam i toping. Ulardagi um u m iy holatlam i izohlang. 2-topshiriq. Qo'lbola, qo'lqop, q o ‘larra so‘ zlaridagi so'z yasalish hodisasini tu s h u n tirin g . T iln in g lu g ‘ at ta rk ib i d o im o o ‘zgarishda, rivo jla n ish d a d ir. Ijtim o iy , iq tis o d iy va siyosiy sohalarda p a yd o boMgan ya n g i-y a n g i tu s h u n c h a la rn i nom lash e h tiy o ji tu fa y li tild a yangi so‘ z la r paydo boMadi. Y angi s o ‘zlar ikki x il y o ‘l bilan vujudga keladi: 1. H a r bir tiln in g o ‘z ich k i itnkoniyati a so sid a . 2 . B osh q a tillardan s o 'z o lish a so sid a . H ar b ir tiln in g ic h k i itn k o n iy a ti asosida yangi so‘ z la m in g ho sil q ili- nish id a shu tild a o ld in m avjud b o lg a n so!zga q o 's h im c h a q o ‘shish usu li y o k i s o ‘ z q o l shish u s u li k a tta a h a m iya tg a ega. M a s a la n , k o m p y u te r h a y o tim iz g a k ir ib ke lis h i m unosabati b ila n u n in g n o m i in g liz tilid a n to 'g 'rid a n t o ‘g ‘ ri olin g a n . E ndi « ko m p yu te r b ila n is h lo v c h i shaxs» tu -v shunchasini ifodalash e h tiy o jin i qondirish uch u n k o m p y u te r so'ziga o ‘ zbe|§ tilid a o ld in d a n «m a’ lu m m a sh g 'u lo t bilan shug a lla n u v c h i shaxs» m a ’ n o - s in i ifo d a io v c h i -chi q o 's h im c h a s id a n fo y d a la n ild i. K om pyuterchi «kom pyaiter b ila n s h u g 'u lla n u vch i shaxs» m a ’ n o sin i b ild ird i. pnjj T ild a oldin m asjud boMgan so'/.ga m a’ ium yasovchi v o s lta la r W q o 's h ish bilan y a n g i s o ‘z h osil q ilin ish iga s o ‘z y a sa lish i b o d is a si, s h u n d a y h o d is a n i o ‘r g a n a d ig a n tils h u n o s lik b o ‘lim ig a e s a s o ‘z y a sa lish i dcyiladi. D em ak. so‘ z yasalishi atamasi ik k i m a’ noda: a) so‘ z yasalishi hodisasi m a ’ nosida va b) so'z yasalishi hodisasini o 'rg a n u v c h i tils h u n o s lik b o 'lim i m a ’ nosida q o lla n ila d i. ^ Sa voI va topshiriqlar 1. T iln in g lu g ‘ at ta rk ib i qanday boyib boradi? 2. So‘ z yasalishi deganda n im a n i tushunasiz? 3. Temirchi, dutorchi, xizmatchi so‘z la rin i m a’ n o li qism larga b o ‘lib , bu s o 'z la r u ch u n u m u m iy b o lg a n q is m n i to p in g va m a ’ nosini tu s h u n tirin g . 135 SO‘Z YASALISHINING TUZILISHI 1. Ter. terim, terimchi. 2. Tara, taroq, taraycA/so'zlariga e 'tib o r bersan- giz, shuni sezasizki, b irin c h i guruhdagi so‘zla rn in g ham m asida ter so‘zi ta k ro rla n a d i, ik k in c h i g u ru lid a g ila rid a esa tara q is m i ham m asi uchun u m u m iy sanaladi. K o 'rin a d iki, so'z yasalishi hodisasi o ‘zining ichki tuzilishiga ega bo'la d i va ikkita tarkibiy qismni o ‘ z ichiga oladi: a) yasashga asos qism ; b) yasovchi vosita. Yasashga asos qism bilan yasovchi vosita biigalikda yasalmani tashkii qiladi. Masalan, yuqorida keltirilg a n terim so'zida ter q ism i yasashga asos, -im qism i yasovchi vosita, ikka la qism ning q o 's h iiis h id a n h o s il b o ‘ lgan hosila esa — terím yasalma hisoblanadi, Terimchi so‘zida esa terim yasashga a s o s qism, -chi yasovchi v o sita , terimchi esa yasalm a sanaladi. S o 'z n in g y a s a lis h tu z ilis h i b ila n m o r fe m ik t u z i li s h i b ir -b ir id a n farqlanadi. S o ‘zning ma’ n o li qism larga b o ‘linishi uning m orfem ik tuzilishi sanaladi. So'zda nechta m a 'n o li qism b o ls a , u n in g m o rfe m ik tu z ilis h i shuncha qismga ajraladi. Masalan, terimchi uchta m a’ n o li qism dan ta s h k ii topgan: ter-im-chi. Terimchilar so‘z i esa to ‘rtta m a ’n o li qism dan iborat: ter-im-chi- Jar. Ter-imchilarga so‘zi beshta m a ’n o li qism dan iborat: S h u n in g uchun u m o rfe m ik tuzilishga ko‘ra besh qismga b o 'iin a d i: ter-im-chi-lar-ga. K o 'rin a d ik i, so‘zning m o rfe m ik tu z ilis h i yasovchi q o 's h im c h a la rn i ham , so‘ z o ‘zgartiruvchi q o 's h im c h a la m i ham o ‘ z ic h ig a o la d i. So‘ zning m o rfe m ik tu z ilis h in i belgilashda m a ’ n o li q ism larning so‘ z yasovchi y o ki so‘ z o ‘zgartintvchi e ka n lig in in g aha m iya ti b o lm a y d i. Q a n d a y m a’ n o li qism lardan — m orfem alardan iborat ekanligi e’tiborga o iin a d i. So'zning yasalish tuzilishi esa faqat yasovchilarnigina o ‘z ichiga oladi. So£z o 'z g a rtim v c h i qo‘ shim chalar so‘z yasalishi tu z ilis h ig a k irm a y d i. So'z yasalishi tu zilish i d o im o ik k ita ta rk ib iy q ism n i — yasashga asos va yasovchi vositani o 'z ichiga oladi. A gar so'zda b ird a n o r tiq yasovchi qo'shim chalar ishtirok etsa, eng oxirgisi yasovchi vosita sanaladi, o ld in g ila ri esa yasashga asos qism ta rkib ig a k ira d i. Masalan. taroqchi so 'zid a -chi yasovchi vosita, taroq yasashga asos, taroqchi yasalm a, taroq so 'z id a esa -q yasovchi vosita, tara yasashga asos, taroq yasalma hisoblanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, so’ z yasalishi tu z ilis h id a yasashga asos qism b ila n yasalma o 'rta sid a m a z m u n iy b o g 'liq lik , m a z m u n iy d a v o m iy lik b o 'la d i. Yasalmada yasashga asos davom etadi. M asalan, tepki so'zida yasalma bo'lib, -ki yasovchi vositasida tep so'zidan yasalgan. Tepki yasashga asos qism ma’nosini davom e ttira d i: 1. Tepki uchun xoslangan moslama (otish qurolida). 2. Tepki zarbasi Download 383.51 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|