A. R. Bakiyev, S. N. Xashimova, I. A. Bakiyeva ishlab chiqarishni tashkil qilish va

8.2. Тabiiy resurslar va ularning turlari
Тabiiy resurslar ikki asosiy turkumga bo‘linadi:
1) odamlarning yashashi, turmush kechirishini ta’min-
lovchi resurslar;
2) mehnat vositalari manbai bo‘lib xizmat qiluvchi
resurslar.
Тabiiy resurslar moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy
ishlab chiqarishning asosiy sohalarida foydalanish xususiyat-
lariga ko‘ra ham ikki turga ajratiladi:

---

54
Moddiy ishlab chiqarish resurslari:
a) sanoat;
b) qishloq xo‘jaligi va boshqa tarmoqlar.
Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi resurslari:
a) bevosita iste’mol qilinuvchi;
b) bilvosita foydalanuvchi resurslar.
Moddiy ishlab chiqarish resurslari guruhiga undiruvchi
sanoatning barcha tarmoqlari (ko‘mir, neft, tabiiy gaz),
shuningdek, gidroelektroenergetika, o‘rmon sanoati, baliq
ovlash va boshqalar kiradi. Bir turdagi tabiiy resurslardan
iqtisodiy va texnik nuqtayi nazardan ko‘p maqsadni ko‘zlagan
holda majmuali foydalanish mumkinligini ta’kidlab o‘tish
zarur. Ana shunday resurslar qatoriga yer, suv, o‘rmon va
boshqalar kiradi. Masalan, suv resurslaridan ichimlik suvi,
texnik suvi, irrigatsiya manbayi hamda elektr energiya ishlab
chiqarish, baliqchilikni rivojlantirish va boshqa maqsadlarda
foydalaniladi.
Тabiiy sharoitlar bilan ishlab chiqarish o‘rtasidagi muno-
sabatlar ma’lum darajada iqtisodiy taraqqiyot suratlarini
belgilab beradi. Тabiiy sharoit qulay bo‘lsa, iqtisodiy
rivojlanish suratlari yuqori bo‘lishi mumkin va aksincha,
noqulay bo‘lsa, iqtisodiyotning rivojlanishi susayishi yoki
umuman to‘xtab qolishi muqarrardir.
Тabiiy sharoit iqtisodiyotga taraqqiyot omillari orqali
bilvosita ta’sir ko‘rsatadi.
Тabiiy sharoitning iqtisodiyot tarmoqlariga ta’siri har xil
bo‘ladi. Binobarin, undirish sanoati tarmoqlarida, qishloq
va o‘rmon xo‘jaligida hamda qurilish, transport va boshqa
tarmoqlarda tabiiy sharoit hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Тabiiy resurslarning tarkibi va turlari vaqt davomida
o‘zgaruvchan bo‘lib, ishlab chiqarish kuchlarining rivoj-
langanlik darajasi hamda fan-texnika taraqqiyotiga bevosita

---

55
bog‘liqdir. Тabiat elementlari u yoki bu turning tabiiy re-
surslar qatoriga o‘tishi fan va texnika imkoniyatlari, iqtisodiy
zaruriyat hamda ulardan jamiyat ehtiyojlarini qondirish
maqsadida foydalanish orqali aniqlanadi.
Тabiiy resurslar ishlab chiqarish kuchlarining ma’lum
darajada rivojlanganlik holatida to‘la to‘kis o‘rganilgan va
jamiyat moddiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida foyda-
lanishi mumkin bo‘lgan tabiat elementlaridir.
Ma’lumki, resurslarning tarkibi vaqt o‘tishi bilan doimo
o‘zgarib, asosan kengayib boradi. Bunda ulardan foydalanish
imkoniyatlari hamda iqtisodiy zaruriyatini aniqlab beruvchi
omillarning roli katta bo‘ladi. Ushbu omillar ichida jamiyat
ehtiyojlari asosiy o‘rinni egallaydi.
Ishlab chiqarish kuchlarinig rivojlanishi iste’mol qilina-
digan resurslar hajmining uzluksiz ko‘payishiga hamda
turlarining kengayishiga sabab bo‘ladi.
Тabiat in’omlaridan foydalanishda texnologik imkoniyat-
lar darajasi ham muhim rol o‘ynaydi. Yangi texnika va
texnologiyaning kashf etilishi bilan bog‘liq holda ilgari chi-
qindi hisoblangan tabiiy elementlardan amalda foydalanish
imkoniyatlarining vujudga keltirilishi resurslar hajmining
kengayishiga sabab bo‘lmoqda. Binobarin, undirish sanoatida
bir tomondan foydali qazilmalarni qazib olish usullarining
takomillashtirilishi, ikkinchi tomondan esa tabiat birik-
malaridan kamyob va nodir komponentlarni ajratib olish
bo‘yicha yangi texnologik usullarning kashf etilishi, resurslar
hajmi va turining ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Bu esa undirish
sanoati imkoniyatlarini beqiyos kengayishiga olib keladi.
Bunday holatni boshqa (suv, yer, biologik, iqlim) resurs-
laridan foydalanish jarayonida ham kuzatish mumkin.
Ushbu o‘rinda ta‘kidlab o‘tish lozimki, ma’lum turdagi
tabiat resurslariga bo‘lgan ehtiyoj va ularni olish texnikasi

---

56
va texnologiyasi har qanday davrga xos bo‘lgan iqtisodiy
imkoniyatlar orqali aniqlanadi.