A. R. Jo‘raev, A. M. Shoimov, J. E. Pardaboev

Metallarni arralashda rioya qilinadigan xavfsizlik texnikasi 
qoidalari 
1. Polotnosi salqi yoki o’ta taranglangan arra bilan arralash qat’iy 
man etiladi. Bu hol polotnoning sinishiga va qo’lning shikastlanishiga 
olib keladi.
2. Polotnoni sinishdan va qo’lni shikastlanishdan saqlash uchun 
arralash vaqtida arraga ortiqcha bosim bermaslik kerak.
3. Yoriq yoki bo’sh o’rnatilgan dastali arradan foydalanmaslik 
lozim.
4. Polotnoni o’rnatishda to’liq (jips) tushadigan shtiftlar o’rnatish 
kerak.
5. Tishlari yeyilgan polotnodan arralash maqsadida foydalanish 
yaramaydi.
6. Dasta chiqib ketmasligi va qo’lni jarohatlab olmaslik uchun 
arralash vaqtida arrani arralanayotgan metallga urmaslik kerak.
7. Polotno qizib ketib tishlarkning tez yeyilmaslign va kesish 
xususiyatini yo’qotmasligi uchun bir tekisda shoshilmasdan arralash 
kerak.
4.12. Metallarni bosim bilan ishlashning xossalari. Metallarni 
bosim bilan ishlashning fizik asosi 
Metallarni bosim bilan ishlash uning plastik xossalariga 
asoslangan. Ma’lumki, turli metallarning plastik xossalari uning 
xiliga, kimyoviy tarkibiga, strukturasiga, ishlov berish xarakteriga va 

---

57 
boshqa ko’rsatkichlariga bog’liq. Sof metallarning plastikligi qattiq 
qotishmalarnikidan, 
qattiq 
qotishmalariniki 
esa 
kimyoviy 
birikmalardan yuqori. Metallarning temperaturasi ko’tarilgan sari 
plastikligi ortadi. Lekin ularni o’ta qizdirilsa, donachalarining 
yiriklashishi sababli plastikligi ancha pasayadi. Deformatsiya 
tezligining ortishi plastikligining pasayishiga olib keladi, lekin bunda 
deformatsiyaning issiqlik effektini hisobga olmoq kerak. Metall har 
tomonlama notekis bosim bilan ishlansa, uning deformatsiyalanishi 
oson kechadi. Metallning plastikligi ortgan sari unga qo’yilgan 
kuchning qiymati kamayadi.
Yuqorida qayd etilgan ko’rsatkichlarga ko’ra amalda bu 
faktorlarini birgalikda hisobga olib, oqilona ishlov rejimlari 
belgilanmog’i lozim. Ma’lumki, plastik deformatsiya atomlar 
guruhlarining bir-biriga nisbatan eng zich joylashgan tekisliklar 
bo’yicha siljishga olib kelidi. Siljish zonasida kristall panjara buziladi 
va donachalar maydalashadi va cho’ziladi. Ayrim donachalarda va 
donacha chegaralarida boradigan bu murakkab hodisa metall 
strukturasini o’zgartiradi. Metallarni plastik deformatsiyadan keyin 
donachalarning deformatsiya yo’nalishi tomon oriyentirlashuvi 
(tolaligi) tekstura deb ataladi. Ichki kuchlanishlar olinib, qayta 
kristallanishi tufayli teng o’qli mayda donachalar hosil bo’ladi. Plastik 
deformatsiyalangan metalning strukturasini o’zgarturuvchi bu hodisa 
kristallanish deyiladi. Akademik A.A.Bochvaning tadqiqotlariga ko’ra 
sof metallda kristallanishning boshlanish harorati shu metallning 
suyuqlanish absolut haroratining taxminan 0,4 % ulushiga teng 
bo’ladi. (Tr= 0,4 Tabs). Shunday qilib, temir uchun bu temperatura 
450 °C, qo’rg’oshin va qalay uchun esa 0 °C dan past bo’ladi. Agar 
metallni bosim bilan ishlash davrida rekristallanish to’la bo’lsa, 
bunday ishlashga qizdirib bosim bilan ishlash deyiladi. 
 
Agar metallni bosim bilan ishlash davrida kristallanish o’tmasa 
bunday ishlashga sovuqlayin bosim bilan ishlash deyiladi. Metallni 
qizdirib turib bosim bilan ishlashda donachalar chegarasida 
joylashgan qo’shimchalar deformatsiya yo’nalishiga cho’zilib, tolali 
makrostuktura hosil qiladi. Zagotovkani qizdirib bosim bilan ishlashda 
teng o’qli mayda donachalar olinganda ham tolalik saqlanadi, shu 
sababli metall xossalarining tola bo’ylab va unga perpendikular 
yo’nalishda turlicha bo’lishiga olib keladi. Deformatsiya darajasi 

---

58 
qanchalik katta bo’lsa, tolalik shunchalik ortadi. Masalan, St3 markali 
po’latning tola bo’ylab zarbiy qovushoqligi unga perpendikular 
yo’nalishidagiga qaraganda 30 % ortiq bo’ladi.