A., Sharipova sh. S. Kasbiy ta`lim metodikasi

Umummehnat ko`nikmalari tabiati to`g`risida muammoni hal qilishda biz 
ko`nikmalar deganda operatsiya va harakatlarning nisbatan murakkab tizimini 
egallash, inson uchun yangi bo`lgan sharoitlarda qo`llash, faoliyati o`zlashtirilgan 
bilim va malakalar asosida maqsadga muvofiq rostlashni qabul qiluvchi 
psixologlar fikrlaridan kelib chiqib ish ko`rdik. 
Bu 
fikrlarga 
E.A.Mileryan 
tomonidan 
bildirilgan: 
"umummehnat 
ko`nikmalari politexnik bilim va malakalarga asoslangan ishchining o`zgaruvchan 
sharoitlarda o`zi uchun yangi bo`lgan mehnat faoliyatida umumlashgan, turli 
mehnat sharoitlari uchun xos bo`lgan ishni bajarishga turli usul va uslublar 
yordamida erishish qobiliyatiga aytiladi" - degan so`zlari juda yaqin keladi. 
Umummehnat va kasbiy malakalarni shakllantirish quyidagi asosiy 
bosqichlarda amalga oshiriladi: 
- dastlabki bosqichda malakaning shakllanishi talabalarga o`zlashtirishlari 
lozim bo`lgan harakatni bajarish tartibi tushuntiriladi. Harakatni bajarish usulini 
bilish uni to`laqonli bajarishni ta`minlay olmasa-da, u malaka shakllanishi uchun 
zarur bo`ladi. Odatda, harakatlar bilan tanishish uni o`rganishga qadar, ya`ni, 
malaka shakllangunga qadar amalga oshadi. Lekin, harakat vazifasi bilan yuzaki 
tanishish va uni tavsiflash malaka shakllanishi uchun yetarli emas. Harakatlarning 
bajarilishini o`qituvchi rahbarligida chuqur va mustahkam o`zlashtirish lozim. 
Harakatlarga o`rgatishning dastlabki bosqichlarida pedagogning vazifasi harakat 
tartibini tushuntirish, ularning amaliy ahamiyatini ko`rsatish, talabalar bilimlarini 
to`ldirish, chuqurlashtirish va tizimlashtirish bilan, boshqacha qilib aytganda, unga 

---

67 
mashqlar tavsifi va maqsadi, qanday o`zlashtirish kerakligi to`g`risida aniq bilimlar 
berish bilan belgilanadi; 
- ikkinchi bosqich - malakaning shakllanishi asosini tashkil etuvchi qoidalarni 
shakllantirish va bilimlarni o`zlashtirish, qayta tiklash bosqichi hisoblanadi; 
- uchinchi bosqich - navbatdagi mashqlarni bajarish jarayonida turg`unlashib 
qolishi mumkin bo`lgan harakatlar, boshlang`ich xatolarni bartaraf qiluvchi 
namunalarni namoyish qilishdir. O`qituvchi u, yoki bu harakatlarni qanday amalga 
oshirish lozimligi, ish jarayonida talaba uchraydigan qiyinchiliklarni ko`rsatib 
beradi; 
- to`rtinchi bosqich - harakatni amaliy o`zlashtirish, malakani shakllantirish 
bilan bog`liq. Malaka shakllanishi harakatni bajarish usulini takomillashtirishga 
qaratilgan mashqlar jarayonida amalga oshadi. Bunda talaba ongli holda 
qoidalardan foydalana boshlaydi. Bu o`rinda ayniqsa harakatlarni tahlil qilish, 
xatolarni o`rganish va ularning oldini olish muhim ahamiyatga ega bo`ladi; 
- beshinchi bosqich - mustaqil va tizimli bajariladigan mashqlardan iborat 
bo`ladi. Bu mashqlarda murakkablikni oshirib borish bilan birgalikda ularning 
xilma-xilligiga e`tibor beriladi, shunga muvofiq faoliyat qiziqarli va ko`p hollarda 
ijodiy tavsifga ega bo`ladi. 
Malakalar shakllanishida mashqlarni vaqt bo`yicha taqsimlash muhim 
ahamiyatga ega. Uzoq vaqt davomida uzluksiz bajariladigan mashqlar natijasi 
toliqish tufayli kutilmagan samarani bera olmasligi mumkin. Bundan kelib 
chiqadiki, mashqlarni boshqa turdagi ishlar va dam olish bilan almashtirib olib 
borish maqsadga muvofiq. 
Mashqlar samaradorligiga ular orasidagi tanaffuslar ham sezilarli ta`sir qiladi. 
Juda cho`zilib ketadigan tanaffuslar mashqlar natijasini yomonlashtiradi va ularga 
sarflanadigan vaqtni ko`paytiradi. Psixologik tadqiqotlarning ko`rsatishicha 
mashqlarni quyidagicha taqsimlash eng qulay hisoblanadi: ta`lim boshida tez-tez 
takrorlash va asta-sekin ular oralig`ini oshirib borish. 
Malakalarning shakllanib borish darajasini harakatlarni bajarish tezligi va 
aniqligiga ko`ra bilish mumkin. Bundan tashqari harakat natijalari turg`unligi ham 

---

68 
muhim omil hisoblanadi. Yuqori darajada shakllangan malakalar harakatlarni 
bajarishdagi alohida muvaffaqiyatlar bilan emas, balki davomli ravishda yuqori 
natijalarga erishib borishi bilan belgilanadi. Agar, harakatlarni bajarishning yaxshi 
natijalari uni yangi, yanada murakkabroq harakatlar tizimiga kiritilganida ham 
saqlansa, bu to`laqonli shakllangan malakadan dalolat beradi va uning 
shakllanganligining yana bir muhim bosqichi hisoblanadi.