A. V. Umarov, G’. I. Muxamedov, X. O. Qo’chqorov // Polimerli kompozit materiallar fizikasi

 
2.6. Dispers to’ldiruvchili interpolimer kompozit 
materiallar hosil bo’lishi 
O‘zaro ta‘sirlashuvchi komponentalar (polianion va poli-
kation) molekulalararo bog‘lar tabiatini o‘zgartirib IPK xossa-
larini boshqarish mumkin. Dastlabki komponentalarni ekvimol 
qiymatlari (polianion:polikation=1:1) kompleks steximetriyasiga 
mos keladi, ya‘ni amalda bu aralashmada barcha polianion va 
polikationlar to‘la kompleksda bog‘langan, boshqa nisbatlarda 
esa, polianion yoki polikation ortiqcha bo‘lib qatnashadi, unda 
ma‘lum sharoitlarda polikompleksli kompozitlarni olish mumkin 
bo‘ladi. Ularda polikompleks va komponentlaridan bittasi 
kompleksda bog‘lanmagan holatda bo‘ladi. 
Oxirgi yillarda karboksimetilsellyuloza (KMS) va azotli 
polimerlar asosidagi interpolimer komplekslar yangi materiallar 
sifatida keng qo‘llanilmoqda. Bu esa, ularni tuzilmalanish 
kimyosi va kinetikasini o‘rganishga qiziqish tug‘diradi. Shu 
nuqtai nazardan KMS va mochevinoformaldegidli smola (MFS) 
asosida MFS>KMS ya‘ni MFS ortiqcha nisbatda olinadigan IPK 
eng istiqbolli mahsulot bo‘ladi. 
IPK xossalari to‘plamini yaxshilash yo‘llaridan biri ularga 
xalq xo‘jaligida bu interpolimer materiallarni ishlatishda muhim 
bo‘lgan mustahkamlik, qattiqlik, issiqlikka bardoshlilik, suvga 
chidamlilik va qator xossalarini orttiruvchi turlicha to‘ldiruvchilar 
kiritilish yo‘li bilan fizik modifikatsiyalash hisoblanadi. Ma‘lum-

---

90 
ki, polimerlarga dispers mineral to‘ldiruvchilar kiritilishi kom-
pozit materiallarni mexanik va fizik-kimyoviy xossalarini sal-
moqli o‘zgartirishga olib keladi. Bu o‘zgarishlar chegaraviy qat-
lamlarda makromolekulalar harakatchanligi, to‘ldiruvchi sirtini 
yo‘naltiruvchilik ta‘siri va u bilan polimerlarni turli ko‘rinishdagi 
o‘zaro ta‘sirlari, shuningdek, to‘ldiruvchini ular borligida mono-
mer yoki oligomerlardan hosil bo‘layotgan va qotayotgan polimer 
tuzilmasi va kimyoviy tuzilishiga ta‘siri bilan ham bog‘liq 
bo‘ladi. Polimerlarga ma‘lum kimyoviy xossalarga ega mineral 
to‘ldiruvchilar kiritilganda ular sirti polikondensatsiyalanish (po-
limerlanish) jarayonini turli bosqichlarida bu reaksiyalarni tezla-
tishga yoki ingibirlashga olib keladi
Yuqorimolekulyar birikmalar sintezi va fizik-kimyosi soha-
larida doimo asosiy muammolardan biri polimerlar xossalarini 
ularning kimyoviy tarkibiga va tuzilishiga bog‘liqligi hisob-
langan.
Polimerlarning ko‘p sonli tadqiqotlari ko‘rsatadiki, ular 
nafaqat elementar bo‘g‘inlar tuzilishi bilan, balki makromolekula 
zanjiri konformatsiyasi, hamda polimerlarni ustmolekulyar tash-
killanishi bilan ham farqlanadi. 
Bunday tuzilish, tarkib va polimer xossasi orasidagi 
murakkab bog‘lanishlar borligidan kelib chiqadi. Kompozit mate-
rial tuzilma elementlarida to‘ldiruvchi taqsimotini uning miqdori 
va shakliga bog‘liqligining mavjudligi, polimer matritsani 
mineral to‘ldiruvchiga nisbatan yopishish qobiliyatini to‘laroq 
tadqiq etish zaruratiga olib keladi. IPKga to‘ldiruvchi kiritilishi 
IPK - to‘ldiruvchi va polimer-to‘ldiruvchi chegaralarida yuzaga 
keladigan keng ta‘sirlar spektri paydo bo‘lishiga (kuchsiz fizik 
ta‘sirlardan kuchli kimyoviygacha) olib keladi. 

---

91 
Bu o‘zaro ta‘sirlar tabiati ko‘p hollarda to‘ldiruvchi sirti 
kimyosiga bog‘liq. Chegara fazalari bo‘limida yuzaga keladigan 
har xil ta‘sir turlari nisbatlari interpolimer kompozit material 
(IKM) va butun to‘ldirilgan sistemani mexanik, fizik-kimyoviy 
xossalariga kuchli ta‘sir qiladi.
Kimyoviy tarkib dispers to‘ldiruvchini asosiy xarakteristika-
laridan biri sanalib, ularni sirtiy xossasi sifatida reaksiyalanish 
qobiliyatini aniqlaydi. To‘ldiruvchi kimyoviy tarkibi bilan ularni 
sirti kimyoviy faolligi orasida bevosita bog‘lanish mavjud, lekin 
ularni kimyoviy tarkibidan kelib chiqib, polimer muhit bilan 
to‘ldiruvchilarni sirtiy kimyoviy reaksiyalarini oldindan aytish 
mumkin emas. 
To‘ldiruvchilarni kimyoviy faolligi birinchi navbatda ular 
sirtini kimyosiga, ya‘ni polimer bilan ta‘sirlanish qobiliyatiga ega 
bo‘lgan sirtiy faol markazlar mavjudligiga bog‘liq. 
Ma‘lumki, ixtiyoriy to‘ldiruvchi sirtida polimer bilan kimyo-
viy o‘zaro ta‘sirga kirishish qobiliyatiga ega faol markazlar 
(kordinatsion to‘yinmagan metal atomlari, V va F markazlar, 
ozod radikallar va boshqalar) mavjud. 
To‘ldiruvchining kimyoviy faolligi yana to‘ldiruvchi bilan 
tutashuvchi polimer muhit tabiatiga, ya‘ni IKM tarkibida to‘ldi-
ruvchi sirtidagi faol markazlar bilan bevosita kimyoviy 
ta‘sirlashish qobiliyatiga ega guruhlar mavjudligiga ham bog‘liq.
Interpolimer kompozit materiallar bilan fosfogipsni o‘zaro 
ta‘sirini o‘rganish, fazalararo chegaralarda makromolekulalar 
adsorbsiyasida ro‘y beradigan jarayonlarni tushunish nuqtai 
nazaridan ham ahamiyatga ega.
Bunday turdagi izlanishlar amaliy tadqiqotlar uchun muhum 
bo‘lib, ular flokulatsiya va kolloidlarni barqarorlashtirish kabi 
hodisalar bilan yaqin bog‘langan. 

---

92 
Fosfogips zarralarini IKM bilan ta‘sirini, fosfogips fosforli 
guruhlari bilan MFS aminoguruhlari o‘rtasida vodorod bog‘lar 
hosil bo‘lishiga olib keluvchi reaksiyani kimyoviy muvozanat 
nuqtai nazaridan yoritadigan tadqiqotlar xulosalari ko‘rsatadiki, 
fosfogips zarralarini quyidagicha xuddi o‘ralgan ixcham globu-
lalar sifatida qarash mumkin. Lekin, bu makromolekulalar kon-
formatsiyali aylanishlarga uchray olmaydi va faqat eng kamida 
tadqiqot o‘tkazilgan sharoitlarda globulali shaklda qoladi. 
Fosfogips zarralarini sfera shaklda, o‘lchamlar bo‘yicha 
yetarlicha tor taqsimotga ega va IKM bilan reaksiyaga faqat sfera 
sirtida joylashgan gidroksil guruhlar kirishadi deb qarash 
mumkin.
IKM – fosfogips reaksiyalarini o‘rganishda, KMS va MFS 
o‘rtasidagi reaksiyani o‘rganishda qo‘llangan potensiometrik 
titrlash usulidan foydalanish mumkin. 2.13-rasmda potensio-
metrik titrlash bog‘lanishlari IKM (1-bog‘lanish) hamda fosfo-
gips bilan IKM aralashmasi (2-bog‘lanish) uchun keltirilgan. 
Ulardan ko‘rinadiki, IKM - fosfogips aralashmasining titrlash 
bog‘lanishi IKM titrlashiga nisbatan o‘ngga siljigan. IKM va 
ularning fosfogips bilan aralashmasini potensiometrik titrlash 
bog‘lanishlaridagi farq shundan aniq guvohlik beradiki, IKM – 
fosfogips o‘zaro ta‘siri vodorod bog‘lariga ega va ularni haqiqa-
tan ham X chizma kabi tasvirlash mumkin, yana u infraqizil 
spektr ma‘lumotlari bilan mos keladi. 
Keltirilgan ma‘lumotlar IKM bilan fosfogips reaksiyalarini 
kimyoviy komplementar chiziqli makromolekulalar o‘rtasidagi 
reaksiyalarni ko‘rayotganda taklif etilgan ikki muvozanatli reak-
siyalar assotsiatsiyasi terminlarida polikation va PKK kul 
zarralari birlashishidan kompleks zarrasi hosil bo‘lishiga o‘x-

---

93 
shash holda qarash mumkin, ya‘ni XI chizmadagi kabi tasavvurni 
keltirishga imkon beradi.