A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Xomaki misni tozalash (rafinlash). Agar xomaki misning 
tarkibida juda oz miqdorda Au, Ag kabi nodir metallar mavjud b o isa
hamda olinadigan metalldan bekorchi qo‘shimchalar miqdoriga u 
qadar katta talab qo‘yilmasa, alangali pechda havo haydash y o ii 
orqali mis tozalanadi.
76

---

Misni elektrolitik tozaiash. Bu usulda juda toza mis olish bilan 
birga uning tarkibidagi nodir metallar ham ajratiladi. Bu jarayon ichki 
devori maxsus elektrolit quyilgan qo‘rg‘oshin list yoki viniplast bilan 
qoplangan yog‘och yoxud beton vannalarda olib boriladi.
Mis qotishm alari. Misning rux, qalay, qo‘rg‘oshin, temir, 
marganes va boshqa elementlar bilan hosil qilgan birikmalari mis 
qotishmalari deyiladi. Mis qotishmalari yuqori mexanik hamda 
texnologik xossalarga ega hamda korroziyabardosh, yeyilishga 
chidamlidir. Shu bois ulardan sanoatda keng miqyosda foydalaniladi.
L atunlar. Latunlar gruppasi deb mis bilan ruxdan iborat qotish­
malarga aytiladi. Ba’zan bunday latun (qotishma)lami jezlar deb ham 
yuritiladi. Texnik latunlar tarkibida rux miqdori 48— 50% ga yetadi.
GOST 15527-70 bo‘yicha mis-ruxli latunlaming olti navi 
(markasi) mavjud- JI96, J190, J185, J180, J170, JI
6 8
, JI62. Bunday 
markalashning ma’nosi shundaki, JI harfi latunlar va qotishmaning 
nomini bildirsa, raqamlar qotishma tarkibidagi mis miqdorini 
bildiradi. Maxsus (murakkab) latunli qotishmalar, ya’ni mis bilan 
ruxdan boshqa elementlar (legirlovchi sifatida) qo‘shilgan bo‘lsa, u 
holda tegishli elementlami bildiruvchi harflar va tegishli raqamlar 
bilan markalanadi. Masalan, J1C 74-3, JIO 70- I, JIAH 59-3-2, ЛМц 
58-2 va hokazo. Markalardagi birinchi raqam misning, undan keyingi 
sonlar esa tegishli elementlaming % hisobidagi o‘rtacha miqdorini 
koisatadi.
Latunlarga qo‘shiladigan asosiy legirlovchi elementlar mscha 
nomlarining birinchi harflari bo‘yicha ifodalanadi; qalay—O, rux—Ц, 
qo‘rg‘oshin— C, temir— Ж, marganes— Мц, nikel— H, kremniy— K, 
aluminiy—A va hokazo. Masalan, maxsus latun qotishmalaridan ЛМц 
58— 2 navdagi (markadagi) Mn marganesni, 58 raqami mis miqdorini, 
2
esa marganes miqdorini bildiradi, qolgani (umumiysi 
1 0 0
% bo‘lishi 
kerak), ya’ni 40 foiz rux bo‘ladi.
Latun markasining oxirida Л harfi bo‘Isa, uning quymabop latun 
ekaniigini bildiradi, masalan, ЛК 80-ЗЛ, ЛАЖ 60-1-1 va hokazo. 
Markasining oxirida Л harfi boim agan latunlar deformatsiyabop 
latunlardir.
Quymabop latunlardan sanitariya-texnik sistemalar uchun turli 
armaturalar, kranlar, aralashtirgichlar, podshipnik vtulkalari, korrozi­
yabardosh detal va boshqalar quyiladi.
77

---