A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

To‘Idirgichlar. To‘ldirgichlar tarkibi jihatidan organik va 
anorganik toidirgichlarga, strukturasi jihatidan esa tolali va donador 
(ba’zan kukun) toidirgichlarga boiinadi. Plastmassalar ishlab 
chiqarishda toidirgichlar sifatida organik toidirgichlardan-yog‘och 
kukuni, yog‘och sellulozasi, yog‘och shponi (yupqa faner), paxta 
taramlari, ip-gazlama, sintetik matodan foydalaniladi; anorganik 
to‘ldirgichlardan-asbest tolasi va to ‘qimasi, shisha tolasi, shisha 
tolasidan to‘qilgan mato, qisqa tolali asbest (kukun to‘ldirgich sifa­
tida), kaolin, slyuda, kvars kukuni, talk, ohak, kizelgur va boshqalar 
ishlatiladi. Plastmassalar tarkibiga kirgan toidirgichlar ulaming 
xossalarini yaxshilaydi, bundan tashqari, nisbatan arzon boigani 
uchun buyumlarni arzonlashtiradi.
Organik toidirgichlar polimerlami yaxshi singdiradi. Tolali t o i ­
dirgichlar buyumlaming uzilishdagi va zarbiy egilishdagi mustah- 
kamligini oshiradi. Anorganik kukun toidirgichlar buyumlaming 
suvga va issiqqa chidamliligi hamda qattiqligini oshiradi, ulaming 
g‘ovakliligi va gigroskopikligini pasaytiradi.
Termoplastik smolalarga qo‘shiladigan plastifikatorlar ulaming 
yumshash haroratini pasaytiradi, bu esa ulami qoliplashni oson- 
lashtiradi. Plastifikatorlar sifatida yuqori haroratda qaynovchi kichik 
molekular suyuqliklar: murakkab efirlar, xlorlangan uglevodorodlar 
va boshqalar eng ko‘p ishlatiladi. Polimerlar plastifikatorlami shimib, 
bukadi, bunda plastifikatoming molekular qatlamlari zanjiriy 
makromolekulalar atrofida joylashib, ular orasidagi bolg‘anishlami 
zaiflashtiradi. Polimeming yumshash harorati pasayishi va uning 
shishalanishiga, ya’ni qizdirilganda shishasimon holatdan qovushoq- 
oquvchan holatga va sovitilganda yana shishasimon holatga 
o ‘tishining sababi ham ana shunda.
6.1. Kompozit materiallar
Zamonaviy mashinasozlik materiallarini ishlab chiqarishda ajoyib 
xossalarga ega b oigan polimer kompozit materiallarga b o ig an e’tibor 
kundan kunga ortib bormoqda. Jumladan 2014-yilda dunyo miqyosida 
polimer kompozit materiallar ishlab chiqarish hajmi 
1 2
mln. tonnadan 
oshib ketdi. Polimer kompozit materiallar ishlatilish sohalari kengayib 
bormoqda. Bugungi kunda o'ta puxta boigan materiallar olish 
texnologiyalari ishlab chiqilgan va ular asosida puxta va pishiq
87

---

materiallar olinmoqda. Avtomobilsozlik, kemasozlik, radiotexnika, 
qishloq xo‘jaligi mashinalari, samolyotsozlik va kosmonavtika 
texnikalarining 20-60 % ehtiyot qismlari aynan polimer kompozit 
materiallardir.
Polimer kompozit materiallaming juda ko‘p turlari mavjud. 
Jumladan, plastmassalar, metallplastiklar va boshqalar.
Plastmassalar asosan polimerlardan olinib, ulaming og‘irligi 
metallarga nisbatan 4-8 marta kam, pishiq va puxta, korroziya (chi- 
rish)ga barqaror, olinish usuli oson va xomashyo resursiga boydir. 
Plastmassalaming pishiqligi, puxtaligi va tannarxini arzonlashtirish maq- 
sadida turli xil to‘ldimvchilardan foydalaniladi. Plastmassalar tarki­
bidagi to‘ldiruvchilaming turiga ko‘ra, ular quyidagi turlarga bo‘linadi:
1
—
2