A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

% T i0 2, 15-20% S i0
2
va 01 % CaO bo‘ladi. Sovitilgan shlak esa 
kukun qilinadi. Unga uglerodli va bog‘lovchi moddalar qo‘shilib, 
aralashtiriladi. 
Hosil 
qilingan 
aralashma 
qoliplarga 
jipslab 
joylashtiriladi va qizdirish orqali briketlar olinadi. Titanning bu 
birikmalariga ikki bosqichda ishlov beriladi. Titan briketlari xlor bilan 
ishlanib titan tetroxlorid (TiCl4) hosil qilinadi. Undan titan ajratib 
olinadi. Titan maxsus pechlarda 900-950°C haroratda vakuumda 
tozalanadi. Texnik titanning ТГ00, ТГО, ТГ1, ТГ2 markalari mavjud. 
Titan qotishmalari 
samolyotsozlik, kemasozlik, mashinasozlik, 
metallurgiyada va raketasozlikda ishlatiladi.
84

---

6. PLASTMASSALAR, POLIMERLAR VA BOG‘LOVCHI
MODDALAR
Hozirgi vaqtga kelib, o‘z xossalari jihatidan xilma-xil plast­
massalar, yog'och materiallar va rezinalar, shu jumladan, juda puxta 
konstruksion materiallar, plasmassalar, yarimo‘tkazgichlar, o ‘tkaz- 
gichlar, magnitli va boshqa plasmassalar yaratilgan.
Bu materiallar ko‘p hollarda qimmat turadigan metallar o ‘mida 
ishlatilmoqda. Texnika taraqqiyoti sanoatda plastmassalarning joriy 
qilinishiga ko‘p darajada bog‘liqdir.
Qisman yoki butkul yuqori molekular birikmalar, ya’ni 
polimerlardan iborat bo iib , sun’iy ravishda tayyorlangan va muayyan 
harorat va bosimda plastiklik xossalariga ega bo igan materiallar 
plastik massalar (plastmassalar) deyiladi.
K o‘pincha plastmassalar bir necha xil moddalardan iborat boiadi. 
Ulaming tarkibiga, masalan, bogiovchi va toidiruvchi moddalar, 
plastifikatorlar, bo‘yoq moddalar va boshqalar kiradi. Ba’zi plastmas­
salar, masalan, organik shisha, poliamid, polietilen faqat polimer­
lardan iborat boiadi.
Murakkab tarkibli plastmassalarda bogiovchi moddalar vazifasini 
polimerlar oiaydi.
Polimerlar juda ko‘p-bir necha mingdan tortib, to bir necha 
milliongacha atomdan iborat birikmalardir. Polimerlar tabiiy va sun’iy 
b oiadi. Tabiiy polimerlarga selulloza, jun, ipak, tabiiy kauchuk va 
boshqalar, sun’iylariga esa organik shisha, polietilen, viskoza, kapron, 
neylon, sun’iy kauchuk va boshqalar kiradi.
Yuqori molekular organik birikmalar yoki ulaming guruhlari 
ko‘pincha smolalar deb ataladi.
Plastiklik barcha polimerlarga ham xos boimaydi.
Plastiklik xossasi polimerlar molekulasining tuzilishiga bogiiq. 
Polimerlaming molekulalari esa chizigiy, ya’ni
...-A-A-A-A-...
tarzida tuzilgan boiishi ham, fazoviy to‘rsimon, ya’ni
85

---

,-А-А-А-А-А-