А. Y. Аbdullaev мoliya vа кredit

6.4. Kreditning aholining turmush farovonligini rivojlantirishdagi roli
Aholining turmush farovonligini oshirishda kredit asosiy rol o‘ynaydi. Kreditning rolini aholining turmush farovonligini oshirishning o‘ziga xos xususiyatlarida va erishilgan yutuqlarda gavdalanyotganini kuzatishimiz mumkin.
Kreditning rolini aholining turmush farovonligini oshirishda iste’mol krediti, ipoteka krediti, bank krediti sifatida kredit munosabatlarida ham ko‘rish mumkin.
Iste’mol krediti aholining turmush farovonligini oshirish imkoniyatni beradi. Iste’mol krediti bo‘yicha ssuda qarzdorligini qoplash manbai qarz oluvchilar daromadining muayyan qismi ko‘zga tashlanadi. SHu sababli kreditlarni berishda ularni qoplashning real manbaiga e’tibor bergan holda batafsil tekshirib ko‘rish maqsadga muvofiq.
Iste’mol krediti jismoniy shaxslarga uning iste’mol ehtiyojlarini qondirish maqsadida tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotib olish uchun beriladigan kredit hisoblanadi. Amaliyotda iste’mol kreditini moliyaviy iste’mol krediti yoki tovar iste’mol krediti shaklida kuzatish mumkin.
Moliyaviy iste’mol krediti sotib olingan tovarlar (xizmatlar) haqini to‘lash uchun pul mablag‘lari tarzida iste’molchilarga beriladigan kreditdir. Tovar iste’mol krediti esa sotib olingan tovarlar, bajarilgan ishlar yoki ko‘rsatilgan xizmatlar haqlarini bo‘lib-bo‘lib to‘lash tarzida iste’molchiga beriladigan kreditdir.
Jismoniy shaxslarning iste’mol ehtiyojlari uchun mo‘ljallangan tovarlar (ishlar, xizmatlar) iste’mol krediti ob’ekti bo‘lishi mumkin. Iste’mol krediti o‘z faoliyati natijasida olingan daromadlarga, pensiya va boshqa daromadlarga ega bo‘lgan jismoniy shaxslarga ajratiladi. Tovarlarni (ishlar, xizmatlar) kreditga sotish sotuv kunida amalda bo‘lgan narxlar bo‘yicha amalga oshiriladi.
Iste’mol krediti berish qoidalariga muvofiq iste’molchilar iste’mol krediti olish uchun kredit buyurtmasini va o‘z daromadlari to‘g‘risidagi ma’lumotlari ko‘rsatilgan boshqa hujjatlarni iste’mol kreditini beruvchi tashkilotga taqdim etadi. Kredit buyurtmasida iste’molchining familiyasi, ismi, otasining ismi, pasport seriyasi va raqami hamda yashash joyi; iste’mol kreditining ob’ekti; iste’mol kreditining muddati; iste’molchining faoliyat turi va daromadlari; iste’molchi tomonidan shartnoma bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli kabi ma’lumotlar ko‘rsatiladi.
Ipoteka krediti aholining turmush farovonligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Ipoteka krediti aholining turar-joylarini qurish, rekonstruksiya qilish yoki turar-joyni sotib olishga qurilayotgan, rekonstruksiya qilinayotgan yoki sotib olinayotgan uy-joylarni ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda garovga olgan holda beriladi.
Ipoteka krediti aholining oila a’zolari yashashiga mo‘ljallangan shinam uy-joy qurilishi; ko‘p qavatli uylardagi kvartiralarni mukammal ta’mirlash hamda yakka tartibda qurilgan uylarni rekonstruksiya qilish (qayta qurish); ko‘p qavatli uylardagi kvartiralarni hamda yakka tartibda qurilgan uy-joylarni sotib olishlari uchun asosiy rol o‘ynaydi.
Jismoniy shaxslar bankka kreditning qaytarilish ta’minoti sifatida xususiy mulk shaklida o‘zlariga tegishli mulki bo‘lgan yakka tartibda qurilgan va qurilayotgan uy-joylarni ular joylashgan er uchastkasi bilan birga, ko‘p kvartirali uylardagi kvartiralarni garovga qo‘ygan holda ipoteka krediti olishlari mumkin.
Ipoteka krediti oila a’zolari yashashiga mo‘ljallangan uy-joy qurilishi uchun va ko‘p kvartirali uylardagi kvartira yoki yakka tartibda qurilgan uy-joylarni sotib olish uchun 10 yil muddatgacha, ipoteka kreditini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi hisobiga beriladigan kreditlar 15 yil muddatgacha; yakka tartibda qurilgan uylarni qayta qurish (rekonstruksiya qilish) uchun 5 yil muddatgacha; ko‘p kvartirali uylardagi kvartiralarni mukammal ta’mirlash uchun 3 yil muddatgacha beriladi.
Kreditdan foydalanganlik uchun foiz stavkasi kredit resurslari manbasi bilan bog‘liq holda ipoteka kreditini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi kredit liniyalari hisobidan beriladigan kredit bo‘yicha bank marjasini qo‘shib hisoblanganda – kredit summasining yillik 5 foizi miqdorida; bankning o‘z mablag‘lari va jalb etilgan mablag‘lar hisobidan beriladigan kreditlar bo‘yicha tomonlarning kelishuvi asosida belgilanadi.
Bank tomonidan beriladigan kredit miqdori quriladigan, rekonstruksiya qilinadigan (qayta quriladigan) uy-joylar yoki sotib olinadigan kvartira qiymatining 80 foizidan oshmasligini talab etiladi.
YAkka tartibda uy-joy quruvchi yoki sotib oluvchi, yakka tartibda qurilgan uy-joyni qayta quruvchi (rekonstruksiya qiluvchi), ko‘p kvartirali uydagi kvartirani sotib oluvchi jismoniy shaxs uy-joy, uy-joyni qayta qurish yoxud kvartira qiymatining 20 foizidan kam bo‘lmagan miqdordagi mablag‘lariga ega bo‘lishi lozim bo‘lib, bu mablag‘lar bankdagi uning nomidagi omonatda saqlanayotgan so‘mda qurilayotgan uy-joy qurilishida bajarilgan qurilish ishlari bo‘lishi mumkin.
Ko‘p kvartirali uydagi kvartiralarni mukammal ta’mirlashga ipoteka krediti olish uchun qarz oluvchi jismoniy shaxs uchun dastlabki badali talab etilmaydi.
Aholi tomonidan banklarga jalb qilingan mablag‘lar hajmi va ularning muddatida banklarga qaytarilishi banklarning manfaatdorligini oshiradi. Aholining turmush farovonligini kreditlash jarayonida kredit munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari ko‘zga tashlanadi. Kreditlash orqali moliyalashtirilgan summaning miqdori kamayganda aholining moddiy manfaatdorligi yo‘qoladi. Aytish joizki, moliyaviy resurslarning qaytaruvchanlik, muddatlilik va to‘lovlilik shartlari kredit rolining oshishiga imkon yaratadi.
Aholining turmush farovonligini oshirish jarayonida kreditning roli pul aylanmasi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi hamda ularga o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi. Ulardan aholining turmush farovonligini oshirishda foydalanish turlicha rang-baranglikni namoyon qiladi. Kreditning ta’siri bo‘yicha etakchi o‘rinni kredit munosabatlarining muayyan turlari egallaydi. Xususan, tovarlarni sotish jarayonida asosiy rolni iste’mol krediti egallasa, qarzga berilgan mablag‘lar bo‘yicha ipoteka krediti ahamiyatli o‘rinda turadi.
Kreditlardan aholining turmush farovonligini oshirishda foydalanishi bilan birgalikda ularning mablag‘ egalariga to‘liq qaytarilishi taqozo etiladi. Bu holat aholi bilan banklarning qarz mablag‘larini jalb qilishi va ulardan maqsadli foydalanish jarayonida ma’suliyatlarni tubdan o‘zgartiradi. Kredit munosabatlari jarayonida banklarga pul mablag‘larini jalb qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo bu faoliyat kredit munosabatlarida bir xil ko‘rinishga ega bo‘lmaydi.
Ipoteka kreditini aholining turmush farovonligini oshirishga berishda dastlab banklar o‘zida jalb qilingan mablag‘larni mo‘ljallashi shart emas, aksincha, ular kreditlash jarayonida jalb qilingan mablg‘alardan ko‘proq foydalanishni xoxlashadi. Banklarning bu faoliyati aholining turmush farovonligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo qarz mablag‘larini aholining turmush farovonligini oshirish uchun berishda ularga tovarlarni sotib olish imkoniyati tug‘iladi. Ipoteka kreditini moddiy resurslarni qayta taqsimlash orqali aholining turmush farovonligini oshirishni kuzatish mumkin. Moddiy resurslarni qayta taqsimlash aholining turmush farovonligini oshirishda o‘zining ahamiyati bilan belgilanadi.
Ahamiyatiga ko‘ra, bu holat ipoteka kreditidan aholining turmush farovonligini oshirishda samarali foydalanishga olib keladi, xususan moddiy resurslarning qayta taqsimlanishi mol etkazib beruvchilardan aholining turmush farovonligini oshirishga o‘tgan paytning o‘zida kuzatish mumkin. Bularning barchasi moddiy resurslarni taqsimlash hamda aholining turmush farovonligini oshirish davrida kredit ishtirokining ahamiyati to‘g‘risidagi ma’lumotlar beradi. Ammo bu holat kredit munosabatlarining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi va resurslardan maqsadli foydalanishga erishiladi. Kreditning roli aynan aholining turmush farovonligini oshirish, mahsulotlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonining uzluksizligiga ta’sir ko‘rsatish paytining o‘zida namoyon bo‘ladi. Tovar-moddiy qiymatliklarni xarid qilishda kreditlarning etarli darajada emaslik holati aholining turmush farovonligini oshirish jarayoni uzluksizligining buzilishiga olib keladi. Pul mablag‘larining uzluksizligi va aylanish tezlanuvchanligi ham aholining turmush farovonligini oshirishni qo‘llab-quvatlashda muhim ahamiyatga ega.