A. Yuldashev “lingvistik tahlil metodlari” fanidan ma’ruzalar matni toshkent-2021

Transformatsion metod. Ushbu metod orqali til birliklarini tahlil qilishda ularning paradigmatik munosabatlarini e’tiborga olish asosiy e’tibor markazida bo‘ladi. Transformatsion metod bir tizimga kiruvchi elementlarning biri ikkinchisidan “yasalishi” yoki “tug‘ilishi” g‘oyasiga asoslanadi. L.V. Щerba, sankt-Peterburglik olim, tilshunoslikka lisoniy tajriba (eksperiment) tamoyilini olib kirgach, ushbu tamoyil asosida nutqiy tuzilmalarni turli ko‘rinishda o‘zgartirish yo‘li ilmiy asosga ega bo‘ldi. O‘z navbatida bu amal transformatsion metodning asosiy vazifasidan biriga aylandi. Ushbu metod sintaktik tuzilmalarning turli o‘zgarish qonuniyatlarini yoritish imkonini beradi. Xususan, gaplarning tuzilish va tarkib jihatdan o‘zgarish (transformatsiya) imkoniyatlari tahlil qilinadi va ular ma’lum sintaktik turlar qatoriga tasniflanadi, guruhlashtiriladi.
Transformatsion metodning yuzaga kelishida Z.Xerris, D.Uors, N.Xomskiy kabi amerika tilshunosligi vakillarining o‘rni katta.
Transformatsion metodga ko‘ra, sintaksis tizimi yadro gap (sodda, yig‘iq, darak gap)lar yig‘indisidan iborat. SHunga ko‘ra, transformatsiya yadro gaplardan asosiy mazmun saqlangan holda ikkinchi sintaktik qurilmaning hosil bo‘lishiga aytiladi. Bunda shakliy va mazmuniy tuzilish muhim sanaladi, ya’ni ularning mutanosibligi saqlanadi. Ifoda va mazmun birliklarining o‘zaro munosabati e’tiborda bo‘ladi. TM sintaktik modellar o‘rtasidagi aloqadorlikni sinxronik nuqtai nazardan o‘rganadi. TM uchun yadro gap, transformatsiya qoidasi, hosila gap tushunchalari markaziy hisoblanadi. YAdro gapning hosila gapga o‘zgarishida leksemalar va ma’no saqlanishi zarur.
TMni qo‘llashda quyidagi qoidalarga amal qilish maqsadga muvofiq: 1) o‘rin almashtirish transformatsiyasi yoki permutatsiya transformatsiyasi. Bunda yadro gap tarkibidagi sintaktik birliklarning o‘rni almashtiriladi. Lekin bu qoida amalga oshirilganda, sintaktik birlikning mohiyati o‘zgarmasligi kerak. Masalan, Farhod keldi. Keldi Farhod; 2) substitutsiya, ya’ni yadro gap tarkibidagi bir elementni o‘zaro substitutsiya munosabatida bo‘lgan boshqa element bilan almashtirish. Masalan, Men uning nima xohlashini bilaman. Men buni bilaman; 3) ad’yunksiya, ya’ni yadro gap tarkibiga boshqa elementlarni qo‘shish. Masalan, Men o‘qidim. Men bu kitobni o‘qidim; 4) ellipsis, ya’ni yadro gap tarkibidan ayrim elementlarni soqit qilish. Masalan, Men keldim. Keldim (Nurmonov, 2008, b. 64-67).
Transformatsion metod DTni quyidagi jihatlarda to‘ldiradi: gap bo‘laklari va ularning tarkibiy tuzilishining semantik xususiyatlari, sintaktikt munosabatlarini aniqlaydi. Xususan, ushbu metod yordamida gap bo‘laklarining sintaktik-semantik xususiyatlarining yoritishi quyidagi misollarda o‘z aksini topadi: Rachel was looking at him – with her honest bright euez «Rachel unga tikilib turgan edi - rostgo‘y qo‘y ko‘zlari bilan» va Rachel was there-with her honest bright eyes «Rostgo‘y qo‘y ko‘zli Rachel o‘sha erda edi» gaplari qiyoslanganda Rachel bo‘lagining agentivlik ma’nosiga ega ekanligini, ikkinchisida esa bu farklovchi semantik xususiyat yo‘qligini ko‘ramiz (Bushuy, Safarov, 2007, b. 155-158).
Transformatsiya metodini sintaksis tizimida qo‘llashning ikki asosiy maqsadi quyidagicha: 1) tizimlashtirish maqsadida (bir gapning ikkinchisiga «o‘tishi» qoidalarini aniqlayotib, biz uni sintaktik munosabatlar qatorida tutgan o‘rnini aniqilaymiz); 2) tasniflash maqsadida (transformatsiya o‘zgartirishlari jarayonida gap bo‘laklarining «xulq-atvori»ga qarab, biz ularning sintaktik-semantik vazifalarini aniqlaymiz va tasniflaymiz) (Bushuy, Safarov, 2007, b. 155-158). Bu transformatsiya tahlili va sintezi hodisalari bilan bog‘liq. Bunda transformatsiya sintezi tizimlashtirish maqsadini ko‘zlasa, transformatsiya tahlili tasniflash maqsadini ko‘zlaydi.
Transformatsiyalar quyidagi amallarni o‘z ichiga oladi: 1) dastlab kichik guruxdagi tuzilmalarning transformatsiyalari doirasi aniklanadi va bu transformatsiyalar jarayonida lug‘aviy tarkib saqlanib, grammatik morfemalar o‘zgarishi mumkinligi sharti qo‘yiladi; 2) hosil bo‘lgan transformatsiya shakllarining guruh ro‘yxati tuziladi (keyinchalik bu ro‘yxat to‘ldirilishi mumkin); 3) barcha turdagi transformatsiyalar matn tarkibida sinovdan o‘tkaziladi va ularning faollashuv imkoniyati anikdanadi; 4) taxlil qilingan tuzilmalar transformatsiya faollashuvi imkoniyatlariga nisbatan ma’lum guruhlarga taqsimlanadilar (Bushuy, Safarov, 2007, b. 155-158). Ushbu amallar transformatsiya sintezi va tahlili uchun birdek amal qiladi ammo sintez jarayonida ba’zi shartlar qo‘yiladi. Masalan, gaplar tuzilishini o‘zgartirishda so‘zlar miqdorining saqlanish talabi, mazmun invariantligi (ifodalanayotgan voqea-hodisaning bir xilligi) zarurati qo‘yilgan.
TMning nozik tomonlari: bevosita lingvistik materialdan kelib chiqmay, empirik asosga quriladi; qo‘llanish doirasi va yadro gaplar miqdori aniq emas; gapning tashkiliy qismlarini yoritib bermaydi; sintaktik transformatsiya va sintaktik derivatsiya o‘rtasidagi farq ochilmaydi. Transformatsiyada yadro gapning gaplik holati saqlanib qolishi zarur. Masalan, Dars boshlandi (transformatsiya). Darsning boshlanishi (derivatsiya).