Abduhamidov F. A

energiya xech qanday sharoitlarda to’laligicha energiyaning boshqa tur- 

---

34 
Abduhamidov F.A. 
lariga aylanmaydi. Tabiatda jarayonlarning o’tish yo’nalishi shunga 
bog’liqdir. 
TERMODINAMIKANING IKKINCHI QONUNI 
 
Issiqlik jarayonlarining qaytmasligidan quyidagi xulosa kelib chiqadi: 
ichki energiya o’z-o’zidan temperaturasi pastroq jismdan temperaturasi 
yuqoriroq jismga o’ta olmaydi. Termodinamikada bu fundamental qonun 
termodinamikaning ikkinchi qonuni deb ataladi. 
ISSIQLIK DVIGATELLARINING ISHLASH PRINSIPI 
 
Issiqlik dvigatellari deb, yonilg’ining ichki energiyasini mexanik 
energiyaga aylantirib beruvchi mashinalarga aytiladi. 
Issiqlik dvigatellarining yaratilish tarixidan 
Birinchi issiqlik dvigateli – bug’ mashinalarining yaratilishi xaqiqatdan 
birinchi olamshumul kashfiyot edi. Tuzilishi va vazifasi bo’yicha xar xil 
mashinalarini quyidagi olimlar ishlab chiqdilar: ingliz T. Severi (1698 y), 
ingliz T. Nyukomen (1705 y), fransuz D. Papen (1707 y), rus I.I. Polzunov 
(1763 y), ingliz James Uatt (1774 y). 
Uatt kashfiyoti fan va texnikani rivojlanishi uchun katta axamiyatga ega 
bo’ldi. Uning kashfiyoti angliyada sanoat gurkirab rivojlanayotgan vaqtiga 
mos keladi. 
1860 yilda Polzunov va Uattlar universal bug’ mashinasini kashf 
etganlaridan deyarli 100 yil keyin fransuz ixtirochisi Lenuar birinchi bo’lib 
ikki taktli ichki yonuv dvigatelining loyixasini tuzdi. Shundan 16 yil keyin, 
1876 yilda nemis konstruktori N. Otto birinchi bo’lib to’rt taktli dvigatel 
yasadi. 
Issiqlik dvigatellarining ishlash prinsipi 
Issiqlik dvigatellari turlarining xar xilligiga qaramasdan,ularning ishlash 
prinsipi umumiy belgilarga ega. Dvigatellarning ishlashida quyidagi umumiy 
belgilarini ajratish mumkin: 
a) Istalgan issiqlik dvigatelida yonilg’ining energiyasi mexanik energiyaga 
aylanadi. Bunda yonilg’ining energiyasi yuqori temperaturagacha 
isitilgan gaz yoki bug’ning ichki energiyasiga aylanadi; 
b) Issiqlik dvigatelining ishlashi uchun turli temperaturali ikkita jism 
bo’lishi shart.
Ular isitkich va sovutgich deb ataladi. Bulardan tashqari, ishchi jism 
(bug’ yoki gaz) zarur. Issiqlik dvigatelining ishlash jarayonida ishchi jism 

---

35 
Molekulyar fizika 
isitgichdan biror Q
1
miqdordagi issiqlik miqdori oladi va uning bir qismini A 
mexanik energiyaga aylantiradi, qolgan issiqlikning Q
2
qismini esa 
sovutgichga beradi (24-rasm). Energiyaning aylanish va saqlanish qonuniga 
binoan: 
Q
1
=Q
2
+A 
Istalgan 
issiqlik 
dvigatelining 
ishlashi 
ishchi 
jism 
xolatining 
o’zgarishining takrorlanuvchi sikllaridan iborat. Xar bir sikl turli jarayonlar- 
dan: isitgichdan energiya olish (ishchi jismni kengayishi va u olgan 
energiyaning bir qismini mexanik energiyaga aylantirish) va nixoyat, 
energiyaning foydalanilmagan qismini sovutgichga uzatishdan iborat. 
Sovutish moslamalarida ham xuddi shunday jarayonlar amalga oshiriladi. 
Sovutish moslamalarining issiqlik mashinalaridan farqi, jarayon teskari 
amalga oshiriladi. Sovutkichdan ishchi jismga Q
2
issiqlik miqdori beriladi, 
ishchi jism A ish bajarib, Q
1
issiqlikni isitkichga beradi(25-rasm). 
Energiyaning saqlanish qonuniga binoan: 
Q
2
+A=Q
1 
Issiqlik mashinasining bajargan ishi esa A=Q
1 
- Q
2
ga teng bo’ladi. 
Bunda issiqlik mashinasi ishchi jismga Q
1
issiqlik berib, A ish bajardi.