Abduhamidov F. A

GAZ MOLEKULALARINING TEZLIGI 
 
Shtern tajribasi 
1920 – yilda birinchi bo’lib tajribada molekulalarning ilgarilanma 
xarakat tezligini nemis fizigi O. Shtern aniqladi. Shtern tajribasi quyidagicha.
Shternning molekulalar tezligini aniqlash uchunfoydalangan qurilmasi 4 a- 
rasmda ko’rsatilgan. U ikkita silindrdan iborat bo’lib, tashqi silindr katta 
burchak tezlik bilan aylanadi. Ichki silindr markazida kumush sim o’tkazil- 

---

8 
Abduhamidov F.A. 
gan. Sim qizdirilganda, undan kumush atomlari uchib chiqadi. Bu qurilma 
vakumli kameraga joylashtirilgan holda tajribalar olib boriladi.
Agar kumush simni qizdirsak, undan kumush atomlari bug’lanib chiqib, 
4 b-rasmdagidek ichki silindr tirqishidan chiqib tashqi silindrdagi A nuqtaga 
borib o’tiradi. Agar tashqi silindrni ma’lum burchak tezlik bilan aylantirsak 
(shtern tajribasida aylanish chastotasi ν=1500 s
-1
ga teng bo’lgan), biroz 
vaqtdan so’ng, kumush atomlari υ tezlik bilan harakatlanib, silindrlar 
orasidagi masofa (R
2
-R
1
) ni bosib o’tadi 
2
1
R
R
t



, A nuqta esa 
2
2
s
R t
 

masofani bosib o’tib B nuqtaga ko’chadi(4 v-rasm). Bundan molekulalarning 
o’rtacha harakat tezligini aniqlash mumkin. 


2
1
2
2
R
R R
s




Tajribalardan birida kumush molekulalarining ilgarilanma xarakat tezligi 
500 m/s bo’lishi aniqlandi. Xuddi shunga o’xshash tajribada kumush atomi 
600 m/s tezlik bo’yicha xarakatlandi. Xona temperaturasida kislorod va azod 
molekulalari esa 400 – 500 m/s tezlik bilan, vodorod molekulalari esa 1600 – 
2000 m/s tezlik bilan xarakatlanadi. Molekulalar- ning ilgarilanma xarakat 
tezligining keltirilgan aniq qiymatini yodda saqlash kerak emas: faqatgina ular 
sekundiga yuz metr tartibida ekanligini yodda saqlash kifoya. Ov miltig’idan 
otilgan pitra xuddi shunday tezlikka ega bo’ladi.