Abdulla Avloniy turkiy guliston yoxud axloq so'zboshi o'rnida

YAXSHI XULQ, YOMON XULQ

Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini ikkiga bo'lmishlar Agar nafs tarbiyat topib, yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa, yaxshilikg'a tavsif bo'lub, «yaxshi xulq» agar tarbiyatsiz o'sub, yomon ishlaydurgan bo'lub ketsa, yomonliqg'a tavsif bo'lub «yomon xulq» deb atalur.
Janobi Haq insonlarning asl xilqatda iste'dod va qobiliyatli, yaxshi ila yomonni, foyda ila zararni, oq ila qorani ayiradurgan qilub yaratmishdur. Lekin bu insondagi qobiliyatni kamolga yetkurmak tarbiya ila bo'ladur. <Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz: <Xudoning rahmat-u fayzi hama insonga yaksardur, Va /ekin tarbiyat bir/a yetushmak sharti akbardur.
Tug'ub tash/ov-/a bo'/mas bola, bo'/g'ay ba/o sizga, Vujudi tarbiyat topsa, bo'/ur u/ rahnamo sizga.
Temirchining bo/asi tarbiyat topsa, bo'/ur olim,
Buzu/sa xu/qi, Luqmon o'g'/i bo'/sa, bo'/g'usi zo/im. Yomon/arga qo'shu/di Nuhning o'g'/i, o'/di beimon, Yurudi Kahf iti xub/ar-/a bo'/di oti inson.

TARBIYA

Tarbiya — <
Ilmi axloqning asosi tarbiya o'ldug'indan shul xususda bir oz so'z so'ylaymiz. Bolaning salomati va saodati uchun yaxshi tarbiya qilmak, tanini pok tutmak, yosh vaqtidan maslakini tuzatmak, yaxshi xulqlarni o'rgatmak, yomon xulqlardan saqlab o'sdurmakdur. Tarbiya qilguvchilar tabib kabidurki, tabib xastaning badanidagi kasaliga davo qilgan kabi tarbiyani bolaning vujudidagi jahl maraziga «yaxshi xulq» degan davoni ichidan, «poklik» degan davoni ustidan berub, katta qilmog'i lozimdur. Zeroki, <Axloqimizning binosining go'zal va chiroyli bo'lishiga tarbiyaning zo'r ta'siri bordur, ba'zilar <Yomon xo' tuza/maydi darmon i/a,
Ipak o'/mas ip, rangi a/von i/a.
Boqing, bir daraxt mevasidur yomon,
Bo'/ur yaxshi payvand, parvo bi/an, Bi/ur har kishi as/ini rangidan,
Va yokim u/angandagi zangidan».
Lekin bu so'z to'g'ri emasdur. Chunki tarbiyaning axloqga, albatta, ta'siri bo'ladur. Oramizda masal borki, «sut ila kirgan, jon ila chiqar», mana bu so'z to'g'ridur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: «Beshikdan to mozorga borguncha ilm o'rgan», — demishlar. Bu hadisi sharifning ma'nosi bizlarga dalildur. Hukamolardan biri: — <Har kishining dunyoda oromijoni tarbiyat, Ba/ki oxirida erur doru/amoni tarbiyat.
Tarbiyat hamroh etadur hur i/a ruzvon/ara,
Gar desam bo'/mas xato jannat makoni tarbiyat. Ey, Ota/ar! Jon/aringizdan suchuk farzandingiz,
G'ayrat ay/ang o'tmasun vaqt-zamoni tarbiyat.
Moyai zi//i xumodur tarbiyatning soyasi,
Bizda anqo tuxmidek yo'q oshyoni tarbiyat