Абдулла Қодирий номидаги Жиззах давлат педагогика университети ҳузуридаги илмий даражалар берувчи PhD

2)Амалга ошмаган орзу-истакдан афсусланмоқ, кўнгилга тугилганнинг 
рўёбга 
чиқмаслигидан 
афсус-надомат: 
Англамай, 
бегижон, 
бунда 
келарсан, Албатта айланма фалокат жойга, // Бунда турсанг армон 
билан ўларсан (397); – Армон билан ўлдим, ғаминг е, – дейди, // Рустам 
болам, энди бери ке, – дейди (434). Ўзи қилган ишга ўзи пушаймон, Армон 
билан бу бойловли қолади, // Дод деганда нима илож қилади (425). 
3)Кўнгилга тугилган, орзу-ниятнинг рўёбга чиққанлик ҳақидаги 
ҳулоса, ахборот ёки бирор хабар: Кечикиб қолдим-да: сўнгра билдим, // 
Ўлдими деб йиғлаб кўп армон қилдим, // энди топилгандир мурод-
мақсадим (390); Меҳнат тортиб менинг учун сотиб жон, // Жасадингдан 
мендай энанг садаға, // Ҳаялламай бери келгин, Рустамжон, // Сени кўрдим, 

---

29 
кетди мендан юз армон (389). Энди келиб бунда аждарни кўрса, // Зўр 
аждаҳар армон билан ўлибди (415). 
Вақт сўзи ҳам ўзлашма сўз сифатида фаол қатнашган сўзлардан бири 
бўлиб, матнда қуйидаги маъноларда келган:
1) 
“Кўтаринки кайфиятли ҳолат; яхши кайфиятли, хурсанд 
ҳолатни кечирмоқ ёки хурсандчилик қилмоқ”: Бундай сўзни Хисрав подшо 
эшитди, // Хисрав шоҳнинг жуда вақти хуш бўпти, // Обод қилсам, 
дейди, бу манзил- жойди, // Эр Тоғайнинг шуйтиб вақтин хушлайди, (410); 
Бир нечасини вақтин хушлаб, // Ўйнаб-кулар зулфак ташлаб. (419); 
2) “Вақтнинг 
бирор нарса, иш-машғулот учун белгиланган, 
ажратилган бўлаги; муддат”: Офтобой кўнглида айтди: Менинг тўрам 
ҳаяллаб кетди, келар вақтидан ўтди, билмадим, бундан бориб ўзидан зўрга 
дучор бўлиб, ғариби гўристон бўлиб –ўлиб, тозилари тентираб қолиб(ми)? 
(429); Бизлар баркамол қиз вақтимизда қаллиққа борадиган эди. (424); 
3) “Соат, кун, ой, йил ва ш.к.нинг узликсиз изчил алмашувида бирор 
мақсад учун белгиланган ёки бирор мақсад учун фойдаланилиши 
муддат оралиғи; фурсат”: Шу вақти кун етиб қолди пешинга, // Маофада 
юриб Офтоб қаради, (432) Неча вақтлар қолдинг хорлик тортиб, // Бу ерда 
кун кўрдинг кўп ғамга ботиб (416); 
4) “Кўтаринки кайфиятли ҳолат, вақтичоғлик, хурсандчилик”: Вақтинг 
хуш қип яхши кунни кўрабер, // Кетабер, дилбарим, сендан розиман. 
(431) Подшолик шундай хабар қўйди: «Одамлар кўкини ташлаб, вақтини 
хушлаб, ўз ишида бўлсин, бозорни юргазсин, савдо-сотиқни бошласин!» (418); 
5) “Айни вақтда, ҳозир (да), ҳозирнинг ўзида”: Шу вақтда Рустам 
тоғни ошиб, яқинлаб тушиб кета берди, (422); Агар шу ишлар бўлган 
вақтда ҳам, бизнинг кўкайимиздан камбағал -камчилигимиз кетмайди. (408); 
6) “Объектив тарзда кечувчи даврнинг, киши ҳаётининг маълум, аниқ 
бир бўлаги, нуқтаси, оралиғи”: Сен қарибсан, дарвозада турибсан, // 
Неча вақт подшонгга хизмат қилибсан, // Ахмоқ, сўзни ўзинг кўп машқ 
қилибсан (404); У вақтларда шундай расм бор эди: камбағалнинг 
бобоси деб бир одамни камбағалга бошчи қилиб қўяр эди. (407); 
7) “Ҳозирнинг ўзида, шу билан бирга”: Ўғли бўлган вақтда қўли 
бориб шундай ўғлини ўлдирса, бу кимни билади. (426); Офтобойдай 
фарзандини берган вақтида ҳам мен сизлар билан бир дам баланд-
паст гапиришиб ўтирганимга олмайман. (408); 
8) “Ўйламаган, хаёлга келмаган, билмаган бир вақтда: Агар шу 
ишлар бўлган вақтда ҳам, бизнинг кўкайимиздан камбағал –камчилигимиз 
кетмайди. (408); Агар шу ишлар бўлган вақтда ҳам, бизнинг 
кўкайимиздан камбағал –камчилигимиз кетмайди (408) каби. 
Диссертацияда арабча баён, алвон, форсча бачча, армон каби ўндан 
ортиқ лексемаларнинг ўзлашма қатлам намуналари сифатида уларнинг матн 
таркибида кўпмаънолиликни содир этиши мисоллар асосида исботлаб 
берилди. 

---

30 
Иккинчи 
бобнинг 
учинчи 
фасли 
“Достон 
лексикасида 
метафора 
ва 
метафоралашув 
ҳодисаси”нинг 
таҳлилига 
бағишланди. 
Ўзбек 
тилшунослиги 
тарихидаги 
амалга 
оширилган 
илмий 
тадқиқотларга назар ташланса, кўчма маъно синекдоха, вазифадошлик ва 
метонимиянинг лисоний табиати, шунингдек, метафоранинг нутққа 
образлилик ва муайян ҳиссиёт беришига дахлдор поэтик хусусиятлари, унинг 
нозик муомала ва ифода воситаси сифатидаги юксак эстетик лингвистик 
категория сифатида доимо тадқиқотчилар назарида турганлигини кузатамиз.
Метафора ҳодисаси ҳақида тилшунос олимларимиз ўз илмий 
қарашларини баён этишган. Профессор Суюн Каримовнинг фикрлари 
диққатимизни тортди “....бадиий услубда поэтик метафора фақатгина муҳим 
тасвирий восита бўлиб қолмасдан, балки бадиий тафаккур элементига, 
эстетик ҳодисага айланиб кетади. У нутқни безаш доирасидан чиқиб, ҳис-
туйғуни, фикрни образли ифодалаш воситаси даражасига кўтарилади. 
Метафора кўмагида энди биз тасвир объектини фақатгина “кўриб 
қолмасдан”, балки ҳис қиламиз, уни гўё ўз бошимиздан кечирамиз. У 
бизнинг ҳиссиётимизга, онгимизга таъсир этиш билан бирга ёзувчини ҳам 
узундан-узоқ баёндан қутқаради”. 
Дарҳақиқат, халқ 
бахшиси “Рустамхон” достонини куйлашда ва 
ундаги муайян воқеа-ҳодисаларнинг баёнини тасвирлашда, бу борадаги 
муайян эпик тафаккури натижаларини достон тингловчиларига етказишда 
бутунлай янги маънодаги метафораларни қўллай олган. Улардан достон 
сюжетидаги 
эпик 
қаҳрамонларнинг 
муайян 
характер-
хусусиятларини, физиологик ҳолатини бадиий тасвирлашда, уларнинг 
ижтимоий мавқеи, 
ташқи 
қиёфаси, 
руҳий 
ҳолатларига 
достон 
тингловчиларини жалб этиш учун тасвирдаги ижобий ёки салбий 
баҳолашда, киноя усулини ҳосил қилишда, эпик қаҳрамон нутқини 
бахшиёна услубда баён этишда маҳорат билан фойдаланган. Айни 
ҳолатни қуйидаги ўринларда кузатдик:
а) от сўз туркумига хос сўзларнинг метафоралашув ҳодисаси. 
Диссертацияда “Рустамхон” достони матнида қўлланилган от сўз 
туркумига хос метафоралар ичида гул, лола каби ўсимликларни; боғ, 
гулзор, қир, адир, тоғ каби ўрин-жой отларини; ой, офтоб, юлдуз каби 
осмон жисмларини; эрта, шом, баҳор, куз, қиш каби фасл ва пайт 
маъноларини; шунингдек, пари, чўри, ҳур, фаришта каби эпик қаҳрамонлар 
номларини ифодаловчи метафоралар анча фаол эканлигини, муҳими, 
уларнинг 
кенг 
кўламда 
хилма-хил 
маъноларда 
метафоризациялашганлигини кузатдик. Халқ достонларида учрайдиган яна 
бир лисоний ҳолатни биз ўрганган “Рустамхон” достони матнида ҳам 
учратдик. Ҳайвонлардан бўта, қўзи, қулун каби лексемалар ҳам от 
метафоралар сифатида метафоризация ҳодисасини ҳосил қила олган, 
яъни муайян эпик қаҳрамонга, фарзандга нисбатан қўлланган. Энди 
достондан намуна сифатида олинган қуйидаги матнларга эътибор қаратамиз: 

---

31 
Рустам ўликларни ағдариб юрган эди, қулоғига: “болам Рустам, қўзим,