Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Mustamlakachilik siyosati.

XIX asrning ikkinchi choragidan boshlab Angliya Yer sharining barcha qit'alari va barcha dengizlarida faol bosqinchilik siyosatini olib bordi. Hindistonda o`zining mustamlakachilik faoliyatini kengaytirib, 1843 yili Sind vodiysini, 1846 yili Kashmirni bosib oldi. Shu yillari ingliz mustamlakachilari Afgonistonga qarshi bosqinchilik urushini olib bordilar, ammo afgon xalkining mardonavor qarshiligiga uchrab, 1842 yili Afgoniston amiri bilan sulx tuzishga va vaqtincha bu

mamlakatni bosib olishdan voz kechishga majbur bo`ldilar. Xitoyda
birinchi afyun urushlari (1839-1842) natijasida inglizlar Gonkongni bosib oldilar va Xitoydagi Sin xukumatini chet el, avvalo Angliya savdosi uchun (jumladan, afyun olib kirish uchun) qator portlarni ochishga majbur qildi. Dunyoning boshka joylarida ham Angliyaga qarashli hududlar kengayib bordi: 1840 yili Yangi Zellandiya, 1842 yili Borneo orolining shimoliy qismi, 1843 yili
Janubiy Afrikadagi bir kator xududlar bosib olindi. XIX asr o`rtalariga kelib Angliya dunyoning eng katta mustamlakachi imperiyasiga aylandi. Uning mustamlakalari xududi 2 mln kv km dan ziyod, aholisi esa 100 mln kishini tashkil qilardi.
Britaniya imperiyasi tarkibidagi mustamlakalarni uch turga ajratish mumkin.
Birinchisiga Kanada, Avstraliya va Yangi Zellandiya kiradi. Bularning axolisi asosan Angliyadan ko`chib kelganlardan iborat. Dastlab boshdanok bu yerlar boshqa mustamlakalarga nisbatan ancha qulay sharoitda bulib, boshkalardan oldin avval ma'muriy, keyin esa siyosiy avtonomiya rejimi o`rnatildi. Bu tipdagi mustamlakalar ichida Kanada birinchi bo`lib o`zini o`zi boshqarish xuquqini oldi.
Ikkinchi tip mustamlakalar ichida Hindiston uzining qadimiy
madaniyati, dini, urf-odatlariga va ko`pmillionli xalqiga ega bo`lgan mamlakat bo`lsa-da, uning xolati boshqacha edi. Bu yerda OstIndiya kompaniyasi to`la xokimiyatga ega bulib, undan mamlakatni, hind xalqini talashda keng foydalandi. 1857-yildagi sipoxilar quzgoloni va xind xalkining mardonavor kurashi natijasida
Angliya xukumati Hindistonni boshqarish tizimini o`zgartirishga
majbur buldi. Ost-Indiya kompaniyasi tugatildi. Hindistondagi ma'muriyatning yagona boshligi Hindiston ishlari buyicha vazirlik tomonidan tayinlanadigan general-gubernator deb e'lon kilindi.
Aslida deyarli xech narsa uzgarmadi. Aksincha, Angliya qirolichasi
Viktoriyaning «Hindiston imperatori» deb e'lon qilinishi
(1877) kadimiy xind xalki uchun xakoratli buldi.
Janubiy Afrikadagi ingliz mustamlakalari xam o`ziga xos ravishda rivojlanardi. Inglizlar XIX asr boshlarida fransuzlar bilan urush jarayonida bu yerlardagi Gollandiyaga karashli xududlarni egallagan edi. Usha paytdagi nomi Ezgu Umid burni bulgan bu mustamlaka uzlarini burlar deb atovchi (bur-gollandchasiga «dexkon» degani) gollandiyaliklar tomonidan uzlashtirilgan edi. Burlar mahalliy qora tanli axolining yerlarini zabt etib, uzlarini
qullarga aylantirishgandi va asosan chorvachilik bilan shugullanuvchi fermalarda ishlashga majbur qilishgandi. Bulrar dastlab inglizlar xukmronligini karshiliksiz qabul qildi, ammo burlarning yerlari ustidan nazorat o`rnatishga va bu yerda Angliya konunlarini joriy kilishga bulgan urinishlar burlarning kuchli noroziligiga sabab buldi. Ular 1836 yili yoppasiga shimolga, Oranj daryosi ortiga ko`chib o`tib, u yerda Oranj respublikasini, keyin esa Vaal daryosidan o`tib, Transval respublikasini tashkil qildilar. 1838 yil 16 dekabrda burlar maxalliy zulu
qabilasini qirgin qildi («Konli daryo ortidagi jang» deb nomlanadi tarixda). Burlarning ko`chishidan inglizlar yangi yerlarni egallashda foydalandilar. Ular Hind okeani qirgoqlarida burlar tomonidan tuzilgan Natal respublikasini 1843 yili anneksiya kildi. Oranj respublika burlari jiddiy qarshilik kursatganliklari tufayli 1852 yili Angliya uning mustaqilligini tan olishga majbur buldi.
Angliya mustamlakalarining uchinchi tipiga Irlandiya kiradi.
XII asrda zabt etilgan va Kromvel qo`shinlari tomonidan ikkinchi bor zabt etilish jarayonida ommaviy qirg`inning daxshatlarini boshdan kechirgan bu mamlakat 1800 yildan buyon «Buyuk Britaniya
Birlashgan Qirolligining» ajralmas qismi hisoblanadi.