Abdulla qodiriy nomidagi jizzax

GEN-ATROF-MUHIT O’ZARO TA’SIRI 
20
Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan
138p 

---

71 
Qanday qilib gen va atrof-muhit bir-biriga ta’sir qiladi. 
 
Bizning shaxsiyatimiz faqatgina genlarimizning mahsuli ekanligini 
taxmin qila olamizmi? Yo’q, chunki gen va atrof-muhit, tabiat va tarbiya 
xuddi ikki qo’lning qarsagi kabi birga ishlaydi. 
Bizning o’xshashliklarimiz ichida eng muhimi – turlarimizning xarak-
terli tamg’asi – bu bizning ulkan moslashuvchanlik imkoniyatimizdir. Ba’zi 
inson fe’l-atvori ikki ko’zga ega bo’lish kabi har muhitda hayolan bir xil 
rivojlanadi. Ammo boshqa fe’l-atvorlar aynan maxsus muhitlarda ifodalanadi. 
Yozda yalangoyoq yurib siz qattiqlikni rivojlantirasiz, qadoq oyoqlar – 
ishqalanishga 
moslashgan 
biologik 
holatdir. 
Ayni 
paytda 
sizning 
qo’shningizning taqasi – yangi kelgan odam bo’lib qoladi. Ikkingiz orangiz-
dagi farq, albatta atrof-muhitning natijasidir. Lekin bu shuningdek biologik 
mexanizmning mahsuli – moslashish hamdir. Bizning bo’lishgan bi-
ologiyamiz bizning rivojlangan farqimizni osonlashtiradi (Buss, 1991). 
Genlar – o’z-o’zlarini tartibga soluvchilardir. Vaziyatga qaramasdan bir 
xil natijaga olib boruvchi andazadek harakat qilgandan ko’ra genlar 
reaksiyaga kirishadi. Afrikaning yozdagi yashil xonqizisi kuzda jigarrangga 
aylanadi. Haroratni nazorat qiluvchi genetik o’zgarishdan mamnun holda ay-
rim vaziyatda jigarrangni ishlab chiqaradigan genlar boshqa vaziyatda yash-
ilni ishlab chiqaradi. Shunday qilib, aynan bir xil, lekin turli tajribali odamlar 
bir-biriga o’xshash fikrlarga ega bo’ladi, lekin aynan emas. Bir egizak 
o’zining sherigining sevgisidan mutlaqo o’zgacha tarzda sevib qolishi mum-
kin.
Bizdan xarakterimiz ko’proq genlarimizning mahsulini yoki atrof-
muhitnikimi deb so’rash xuddi dalaning hududi ko’proq uzunlikning mahsu-
limi yoki kengliknikimi deb so’rash kabidir. Shunga qaramay biz turli xil 
dalalarning turli xil hududlari ko’proq ularning kengligi va uzunligining 
farqining natijasimi deb so’ray olamiz. Va shuningdek insonning insonga xa-
rakteri farqlari ko’proq tabiat tomonidanmi yoki tarbiya tomonidanmi deb 
so’ray olamiz.
Genlar va hayotiy tajribaning ikkalasi ham muhim deb aytish - to’g’ri. 
Lekin ko’proq anig’i, ular o’zaro ta’sir ko’rsatadi. Tasavvur qiling, ikkita 
chaqaloq: biri irsiy beg’am, kirishuvchan va jozibali, boshqasi esa kamroq. 
Taxmin qilamizki, birinchi chaqaloq mehribonlikka va rag’batlantiruvchi par-
varishga ko’proq erishadi ikkinchisidan ko’ra va hayotda do’stona, dilkash 
inson sifatida rivojlanib boradi. Ikkalasi ham o’sib borarkan, tabiiy do’stona 
bola keyinchalik ko’proq ijtimoiy dadillikni rag’batlantiruvchi mashg’ulotlar 
va do’stlarni qidiradi.

---

72 
Ularning natijaviy shaxsiy farqlariga nima sabab bo’lgan? Irsiyat ham, 
tajriba ham yolg’iz mos kelmaydi. Atrof-muhit genlarning ish-harakatiga sab-
ab bo’ladi. (olimlar hozir qachon maxsus genlar oqsil yaralishiga sabab 
bo’lishiga atrof-muhitning ta’siri ustida tadqiqot olib borishyapti). Bizning 
irsiy ta’sirlangan xususiyatlarimiz boshqa raqsdagi hamrohimiz – shuningdek 
boshqalardagi muhim javoblarni chaqiradi. Shu sababli bolaning ta’sirchanligi 
va tajovuzkorligi sinfdagi namunali bolaga nisbatan iliq muomalada bo’lgan 
o’qituvchining jahldorona javobi bo’lishi mumkin. Ota-onalar ham 
o’zlarining bolalariga turli xil munosabatda bo’lishi mumkin: biri jazolanadi, 
boshqasi esa yo’q. Bunday holatda bolaning tabiati va ota-onaning tarbiyasi 
o’zaro ta’sir ko’rsatadi. Birortasi ham alohida harakat qilmaydi. Irsiyat va 
makon birga mos tushadi. 
Esga soladigan bog’lanishlar bizga tushuntirishga yordam beradi. Nega 
aynan bir xil turli oilalarda voyaga yetkazilgan egizaklar ota-onalarining iliq 
munosabatini ajoyib o’xshashlik sifatida eslaydi – deyarli aynan bir xil ota-
onalarda bo’lgani kabi (Plomin 1998, 1991, 1994). Do’stona egizaklar 
o’zlarining ilk oilaviy hayotlaridagi ajralib turuvchi eslatishlariga ega bo’ladi 
– hattoki bir xil oilada voyaga yetgab bo’lsa ham! “Bolalar bizda turli xil ota-
onalardek tajriba qoldiradi, o’zlarining sifatlariga bog’liq holda”, deb qayd 
qilgan Sandra Skar (1990). Bundan tashqari saralash natijasi ishda bo’lishi 
mumkin. Yoshimiz o’tgani sayin biz atrof-muhitni bizning tabiatimizga mos 
kelishiga qarab tanlaymiz. 
Shunday ekan, ilg’or tushuncha jihatidan, bizning irsiy mayl va bizni 
qurshab turgan atrof-muhit orasidagi o’zaro bog’liqlik pog’onasining mahsu-
limiz.
Xususiyatlarimizga bog’liq holda biz aniq ravishda atrof-muhitni tanlaymiz. 
Va biz o’zimizning tabiatimizdan reaksiya uyg’otamiz. Shu sababli bizning 
irsiyat odamlar qanday munosabatga kirishishi va bizga ta’sir ko’rsatishiga 
ta’sir qiladi. 
Biologic xususiyatlar ijtimoiy natijalarga ega. Shunday ekan, tabiat tarbiyaga 
xilof ekanligini unuting, tabiat orqali tarbiyani o’ylang. 
21
[3] 
To say that genes and experience are both important is true. But more 
precisely, they interact. Imagine two babies, one genetically predisposed to be 
attractive, so¬ciable, and easygoing, the other less so. Assume further that the 
first baby attracts more affectionate and stimulating care than the second and 
so develops into a warmer and more outgoing person. As the two children 
grow older, the more nat¬urally outgoing child more often seeks activities and 
friends that encourage further social confidence. 
21
Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan
. 112-113p 

---

73