Abdullayeva sarvinoz

Chiroyli leksemasiga nisbatan go’zal leksemasida badiiylik, poetiklik 
yuqori. Adib avval dominantani keltirib, u orqali ta’kid ma’nosini ifodalagan. 
Sinonimlarning o’rni va imkoniyati faqatgina badiiy nutqdagina emas, nutqning 
barcha ko’rinishlarida keng hisoblanadi.
Dunyoda har bir so’zini o’ylab, tushunib, gapiradiganlar ham talay. 
Ularni tushunganlar esa azizva mo’tabar. 
(Qutadg’u bilig. 14-bet) 
Mazkur o’rindagi aziz so’zi “izzat-hurmatga sazovor,qadrli, qimmatli, 
muhtaram”(O’.T.I.L I tom. 30-bet) ma’nosini, mo’tabar esa “e’tibor topgan, 
ishonch qozongan, etiborli”(O’.T.I.L II tom. 30-bet) ma’nosini anglatadi. Ushbu
leksemalardan aziz so’zidagi “izzat-hurmatga sazovor” semasi bilan mo’tabar

---

37 
leksemasidagi “e’tibor topgan, etiborli” semasi o’zaro ma’nodoshlik hosil qilgan. 
Bu esa mazmunning aniq, tasirchan chiqishiga xizmat qilmoqda.
Kuntug’di… ishlarini olijanoblik va saxovat bilan yuritganidan 
mamlakatda farovonlikva osoyishtalikhukm surar edi.
(Qutadg’u bilig. 21-bet) 
O’zaro ma’nodoshlik hosil qilgan farovonlik, “har jihatdan to’la-to’kis 
ta’minlangan,hamma narsasi mo’l-ko’l” (O’.T.I.L II tom. 296-bet), va 
osoyishtalik leksemalari “urush-janjaldan, g’avg’o-tashvishdan xoli;tinch, 
bexavotir,xotirjam” (O’.T.I.L I tom. 546-bet) kabi ma’nolarni bildiradi
Umring uzun bo’lsin, ey jo’mard, botir, 
Buni yaxshi tingla, ey mard,bahodir. 
(Qutadg’u bilig. 66-bet) 
Mazkur baytdagi “Botir”-yurak shijoati zo’r, yurak shijoati bilan ish 
qiladigan, mard -so’zida tanti turadigan ,(O’.T.S.L.65-bet), bahodir, jo’mard-
azamat, qudratli, himmatli (O’.T.I.L.I tom.91-bet) so’zlari o’zaro sinonimik 
munosabatga kirishgan bo’lib,ushbu leksemalar o’z semalari bilan misralarda 
ma’no no’zikligini ta’minlamoqda. Chunki, botir -so’zida qaytmaslik, shijoat 
belgilari namoyon bo’lsa, mard leksemasida tantilik ottenkasi bor. Bahodir 
leksemasida bo’lsa, qo’rqmaslik, qudratlilik ma’nolari asosiy o’rinda turadi. Shu 
boisdan ham, adib aytmoqchi bo’lgan fikri qaratilgan shaxsni tilga olayotganda 
unga nisbatan ijobiy munosabatini bildirish maqsadida jo’mard, botir, mard, 
bahodir so’zlarini qo’llagan va bu shakldosh so’zlar ijobiy –ekspressivlikni 
ta’nimlagan. Natijada baytda ifoda aniq, yorqin chiqqan.
Bilimdan yozilar bor tugun, chigal, 
Bilim bil, uquv ol o’zing har mahal.
(Qutadg’u bilig. 68-bet) 

---

38 
Tugun, chigal sinonim so’zlari o’zining ko’chma ma’nolari bilan shakldoshlik 
hosil qilgan. Bunda tugun leksemasi dominanta so’z hisoblanib, “voqea-hodisa