Абу Али Ион Сино саломон ва ибсол
Download 56 Kb. Pdf ko'rish
|
Salomon va Ibsol. 22
|
Иккинчи фасл
ШЕЪРДАГИ УМУМИЙ ҒАРА3161 ТУРЛАРИ ВА ТАҚЛИДЛАР ҲАҚИДА Энди биз биринчи таъ ли м д ан 162 тушуниб улгурган нарсаларим изни бу ерда ифодалаб ўтамиз. Ю нонларга хос бўлган шеър ва расм лар дадида кўп гаплар гапи- рилди. Ю нонлар орасида бу гаплар туш унарли ва маъ- лум бўлгани учун бу дад д а кўп гапириб, уларни ш ард ва ифодалаб ўтириш нинг дож ати йўд. Визга етиб келган хабарларга Караганда, юнон- ларда м аълум саноддаги ш еър навларида ўзига хос м аълум ғаразлари бўлган. Ҳар бир мадсаднинг ўз ваз- ни дам бўлган. А рабларда худди диёрини эслаш, севгили ёрини куйлаш , чўлу биёбонлар васфини битиш ва ш унга ўх- ш аш кайф иятларни иф одалаш да бўлган одатлари ка- би, юнонларда дам ш еърларни рўёбга чидариш да дар бир навига тегишли м ахсус одатлари бўлган. Ш ундай бўлиши м аълум ва туш унарли бир дол. Энди А ристотель айтган фикрни келтирамиз. Ш еър дадидаги сўзлар ва унинг турлари, айнидса у турларнинг дар бирида шеър ижод дилиш даги ма- салалар, ш еърий аф сона (миф)лар — дам м аси образ- ли днлиб айтиладиган сўзлар саналади. Ундан таш да- ри, дар бир ж ан р бўлакларини данчалиги ва улар дан- дай сиф атлардан иборатлиги гапирилади. Энди бу борада сенга айтсак, ш еъриятдаги дар бир м асал ва афсона ўзидан бошда бир нарсага таш- бид дилиб олинган бўлади, ё бўлмаса ўша нарсанинг ўзини дандай бўлса, ўш а тарзда олмасдан, балки ак- синча, уни бирмунча ўзгартирилган долатда олинади. Н арсанинг ўзи дандай бўлса, ўш андайлигича олмасдан, уни сал ўзгартирилган тарзда олинганига истиора ё м аж оз дейилади. Ш еър м ана ш у истиора билан мажоз- нинг таркибидан досил бўлади. Ч унки тадлид дилиш- 98 нинг ўзи инсондаги табиий бир хусусиятдир. Тақлид нарсанинг ўзи бўлмай, балки ўш а нарсанинг ўхшаши- дир. Ш унинг учун инсон табиий бирон-бир ҳайвонга тақлид килганида, у кўриниш да худди ўш а ҳайвонга ўхш аган ҳар ак атл ар қилади. Б аъ зи одамлар ўз юриш- туриш ларида бонп$а бнрларнга та к ли д қиладилар. Баъ- зилари бошқа бирларнга тақлид қилиш са, ўз навбати- да улар ҳам яна бошқа бировларига тақлид қиладилар. Мана ш ундай санъат — м аҳоратдан ним аики содир бў- ладнган бўлса, тақлид содир бўлади, шунингдек, одат- га бўйсунган та^лидлар у,ам юз берадн, яна хатти-да- р ак а т билан бўладиган тацлидлар ҳам бўладики, бу- лардан ra n — ёзув билан бўладиган тақлидлар ю зага келади. Ш еър уч хил нарса билан хаёлга таъсир этади 163 ва тақлид қи ли н ад и ; уларнинг биринчиси лаҳн — гар м он и я 164 бўлиб, бу билан ш еър куйланади. Гармония эса, ш ак-ш убҳасиз, инсон руҳига таъсир этади. Ҳ ар бир м ақсаднинг ҳолатнга қараб лаҳн мос келаверади. Бунда ф ақат унинг ғализлиги ё майинлиги, ё бўлмаса, ўртамиёна бўлнш лигига қаралади. Худдн шу тахлнтда тақлн д — ташбиҳнннг ўзи ҳам киш и руҳига таъсир этади. Ш у таъсир н атиж асида киш и руҳи ё гамли, ё ғазабли, ё ундан бошқа бир йўсиндаги ҳолатга тушади. И ккинчисн сўзлар таъсирида соднр бўлади, ф ақат бунда сўзлар образли ва таш биҳли айтилган бўлиши шарт. Учинчиси вазнн билан бўладнган тақлнд. Чиндан ҳам бунда енгил, шу билан бирга виқор билан эшити- ладиган вазнлар бўлиши м умкин. Б аъ зан буларнинг учалови бирлашиб, ё бўлмаса вазн билан образли ци- либ айтилган сўзлар алоҳнда-алоҳида келиш и ҳам мумкин. Мана ш у нарсаларнинг ҳам м аси бир-биридан ф арқли бўлиши ҳам мумкин. Бир-бирига муносиб кел- ган н агм алар билан ритмдан гарм ония тузилади, бу овоз эса қўш най билан уд асбобларида 165 мавжуд бўлса эҳтим олдан холи эмас. Р итм и бўлмаган я к к а гарм ониялар эса, муносабат тўғри келиб чолгувчп қўш найни чалаётганда унннг те- ш иклари устига барм оқларини қўйм асдан чалганда чнқадиган овозда учрайди. Гармониясиз ритм эса рақс- 99 да учрайдн. Шу сабабдан рақсни киш и руҳига таъсир этишини м ўлж аллаб, уни гарм ония — лахн билан бир- га тузадилар. Образли сўзлар насрий, шу билан бирга уларнинг вазнлари хаёлга таъсир этмайдиган бўлиши ҳам мум- кин. Зеро бунда вазннинг ўзи сўзи бўлм аган ж ў н ва маъносиз бир нарсага ўхшаб қолади. Ш еърда эса об разли айтилган сўз билан вазн бирга келади. Аммо бир қанча ф айласуф лар вазнли сўзлар туздилар, бундай- лардан бири Суқрот бўлди. Бунда сўзлар ўн тўрт бў- ғинли ш еърдан иборат бўлган элегия триам етридан 166 тузилган ё бўлмаса туркий рубоий — тетраметр ваз- ни билан ўн олти бўғиндан тузилган ва ш унга ўхш аш каби. Ҳ ақиқатни олганда, бундайлар ҳеч маз$ал шеър бўлолмайди, балки ш еърга ўхш аш тизм а сўзлар бўли- шп мумкин. Б у ҳолат худди Эмпедоклнннг табиат з$а- қида асар ёзиб, вазнга солган йиғма сўзларига ўхшаб кетади .167 Бунда вазндан бопи$а ҳеч қандай шеърий алом ат йўқ. Эмпедокл билан Гомер иккаласн ўртаси- да ҳам вазндан бошқа хеч қандай ўхш аш лик бўлма- ган .168 Эмпедоклнинг ёзганларп вазннниг м авж уд бўли- шига қарам ай табиий гаплардан иборат бўлиб дол ган 169, холос. Гомернинг вазнли гапларн зса, ш еърий сўзлар тусини олган170. Ш унинг учун Эмпедокл сўз- лари ҳеч қачон ш еър бўлолмайди. Ш унингдек, яна шу нарса ҳам борки, кимда-ким сўзларини назм га тизм оқчи бўлса, у ўз гапларини бнр- гина вазнга солиб қў я қолмайди. Унинг гапларининг ҳар бир бўлаги бошқа вазнларда келади ,171 бу ҳам ҳа- ли шеър бўлмайди. Ш унинг учун кимда-ким ш еър ай- тиб куйлам оқчи бўлса, албатта, уни оҳангли лаҳи би лан бажо келтиради. Ш у сабабдан ҳам ю нонларнинг бир хил ш еъри дифирамб деб аталган. Менимча, дифирамб юнон шеъ- риятининг бир тури бўлиб, унда м уайян бир одам ё бўлмаса м аълум бир гуруҳ м ақталган эмас, балки ум ум ан яхш и ва олижаноб одам лар м ақталган. Б у эса йигирма тўрт бўғинли туроқлардан тузи- лади. Худди ш унингдек, юнон қонунш уносларининг 172 одамларни нариги дунёдаги ёмон руҳлардан қўрқитиб, уларнннг ю рагига ваҳим а солиб туриш учун қўллай- 100 диган ш еърлари ҳам бўлган. Менимча, буни д и а гр ам ма деб аташ ган. 'Т рагед и яда ҳам худди ш ундай йўл тутганлар. Трагедия — м ад и ҳ 173 бўлиб, унда тирик ё ўлик бирон одам ҳақид аги тавсиф битилган бўлади. Бунда ж уда аж ойиб қўш иқлар куйланган. Улар дастлаб бир ijy- ш иқни куйлаш га кириш ганлар, унга яхш и ф азилатлар, хулқ-атворлар билан зеб берганлар, кейин буларнинг ҳам м асини бир киш ига нисбат берганлар174. Бордию у одам ўлган бўлса, у ҳолда байтни узайтириб, байтга байт қўш ганлар ё бўлмаса, нагм аларини орттирганлар, ш ундан бўлса керак, бу нағм а м арсия ва ни ёҳа 175 экан- лигини кўрсатади. К ом едияга келсак, у ш еърнинг бир нави бўлиб, унда ҳ аж в қилинадиган нарса ва воқеаларга истеҳзо ва м асхара уйғунлаш ган бўлиб, уларнинг устидан куладилар. Бунда ҳ аж в қилиш дан муддао, кўзлаган м ақсад инсон бўлади. У трагедияга қарама-қарш и са- налади, чунки трагедия, мелодия ва назм га ўхш аш во- ситаларнннг барчасини ўзида бирлаштириб иш кўрса, комедия эса ўзига мелодияни сингдиролмайди, чунки истеҳзога куй мое тушмайди. Ҳар бир тақлиддан ё таҳсинни кўрсатиш кўзлана- ди, ё бўлмаса қабиҳликни акс эттириш назарда тути- лади. Зеро, бир нареага ташбиҳ қилинганида ё таҳсин- га сазовор этилади, ё унинг қабиҳлиги кўрсатилади. Бнроқ шуниси ҳам борки, юнон ш еъриятида таш- бнҳ кўпинча феъл-атвор ва ҳол-аҳволга қараб қўлла- нади, ундан бошқа мақсадни кўзлам айди ҳам . Юнон- лар таш биҳ қўллаганларида ҳеч вақт арабларга ўхшаб иш латм аганлар. А раблар шеърни икки мақсадни кўзлаб ёзганлар: уларнинг бирн киши рудига таъсир этиш ; бу бнлан уларни м уайян бир йўналиш ва эм оцияга чоғлаш, ннфиолга шеър айтиш дан, иккннчи м ақсад эса, одам- ларни тааж ж уб га солиш бўлган. Ч унки, араблар ҳар бнр нарсага ташбиҳ ишлатнб, бу билан одамларнн ҳай- ратга солмоқчи бўлганлар. Ю нонлар эса, ўз сўзлари (яъни шеър воситаси) билан одам лар феъл-атворига таъсир этишни м ақсад қилиб олганлар ё бўлмаса шу сўз ёрдами билан нож ўя ҳ аракатд ан тийишмш{чи бў- лиш ган. 101 Вуни юнонлар гоҳ хитоба — риторика, гоҳ ш еърда ифодалаш йўли билан ам алга ош ирмоқчи бўлишган. Ш у сабабдан ю нонларда бўлган ш еърий ўхш атиш ҳарак ат ва аҳволларнинг тақлиди бўлган, холос. By нарсалар ўш а хатти-ҳаракат ва унга боғлиқ бўлган ҳо- латга қараб бўлган. Зеро ^ар бир хатти-ҳаракат ё қа- биҳ, ё гўзал бўлган........ Ҳ ар бир ташбиҳ ва тақлид уларча ёмонлаш ва яхш илаш , бир сўз билан айтганда, мақташ ва м азам м ат қилиш дай нақд ra n эди. Ю нонлар худди рассом лардай иш тутганлар. М аълумки, рассом- лар подшоҳни чиройли, шайтонни эса хунук қилиб чизганлар. Худди шунингдек, рассомларнинг бнр қис- ми мисоли моний тараф дорлари ғазаб ва раҳм ат аҳ- волини тасвирлагандек чизиш га уринганлар. Ч унки монавийлар ғазабни хунук — қабиҳ, раҳм атни гўзал ш аклда чизганлар. Юнон ш оирлари орасидан чиқ^ан баъзи бирлари бу иш га берилиб, гарчи қабиҳ ё гўзал ш аклда хаёл қилинса ҳам , бари бир, улар ф ақат муто- бақа учунгина таш биҳни ҳаракатга айлактирм оқчи бў- лишган. Кўриш ш гача, ташбиҳ фасллари уч хил бўлган: таҳсин, тақбиз$, м утобақа .176 By уч хусусият содда куйларда хам , содда вазнларда з$ам, содда ритм ларда ҳам бўлмай, ф ақат сўзлардагина бўлади, холос. Б уларнинг учинчи фасли саналган м утобақа воси- таси билан шоир хунукликни ҳам, гўзалли кн и ҳам васф этиши м умкин. By таклиднинг нақд ўзгинасидир. Чунончи, шоир ғазабли наф с ш авқини ш ернинг сакра- шига ўхш атмоқчи бўлса, бу ҳолда м утобақани икки йўсннда қўллаш и мумкин. М асалан, «золим йиртқич шер сакради» ё бўлм аса «довюрак шер сакради», де- йилганда, олдингисида м азам м ат килиш , иккинчисида мартов туш унилади. Мутобақа бирикм адаги салгина бир ортиқчалик билан ҳам яхш ига, ^ ам ёмонга айланиш и м умкин. Бу Гомернинг типидир. Бордию унга на довю рак ва на йиртқичлнк сифатини қўш май, ўзи қандай бўлган бўл- са, ш ундайлигича қўлланса, у ҳолда мутобақа мутоба- ^алигича 1{олади. Мана шу юқорида тилга олинган уч хил тақлид- лар ҳақида ўтм иш дагилар керагича айтиб ўтиш ган. Б аъзи юнон ш онрлари эса уларга ф ақат ўхш атнш моқ- 102 чи бўлишган. Гомерга ўхш аган баъзи бир ш оирлар эса кўпроқ инсоннинг яхш и ф азилатларига таклид қилиш- ган. Б аъ зи бирлари иккаловига ҳам , яъни инсоннинг яхш и ва қабиҳ ф азилатларига та 15лид цилишган. К ейин Аристотель ўш а даврда ю нонларда бўлган характерларни эслаб ўтади. Тақлиддан кузатилган м ақсадни ифодалаш учуй битилган фасл мана ш улардан иборат. Т а 1$лидлар уч хил — ташбиҳ, истиора ва таркиб- дан, ғаразлар ҳам учта — таҳсин, тақбнҳ ва мутоба- қ ад ан иборатдир. |
