Абу Али Ион Сино саломон ва ибсол

Тўртинчи фасл
БАЙТЛАР МЩДОРИНИНГ 
ҒАРАЗЛАР БИЛАН МУНОСАБАТИ, 
ХУСУСАН, ТРАГЕДИЯ ҲАҚИДА, 
ТРАГЕДИЯ БУЛИМЛАРИ БАЁНИ
Эпос
180 қофияли яратилади, кўпинча узун аруз- 
ларда ш аклланади. Ю нонларда бир ўлка билан иккин- 
чи ўлка ўртасида ж ан г бўлиб, бир қавм иккинчиси 
юртини эгалдаб олса, улар қадимги киска вазнларда 
шеър айтиш ни 
ўзларига эп кўрм ай, унинг ўрнига 
узун ва чўзиқ шеър айтиб ж авоб дилганлар. Шу билан 
улар эпос ва м асалларни ан ч аги н а кеигайтирганлар. 
Шу сабабдан улар ямб вазнини танлам адилар, чунки 
бу вазн ундай фикрни ифодалаш га уларча қисдалнк 
қилган, датто киска бўлганлиги учун ямб вазнидан 
воз кечганлар.
Эпопея
181 вазнига келсак, у дам ўша кисда вазн 
саналади, ўн олти бўғинли туроддан иборат. Буни кўп- 
рок трагедияга ўхш атганлар ва узунлигини яна орт- 
тпрганлар. Бу дам шеър навларннинг бпр тури бўлиб, 
унда ж у д а дам гўзал ва камёб, беназир ва хуш таъб, 
кўпгилочар дувнод ва нафис ф икрлар зикр дилинади. 
Бунда диалог
182 ва насидатлар иш латилган бўлса ҳам 
аж аб эмас. Б у содда ва енгил вазндан иборатдир. 
Унинг ритми содда тузилган бўлиши керак. Ш ундай 
бўлса, у м ураккаб ритмдан дам таъсирлироқ бўлади. 
Ҳ ар бир ж ўн ва содда вазннинг талаф ф узи учун ўзи- 
га хос м аълум бир муддати ҳам бор. Уларнинг ҳар би- 
рининг ўзига хос мазм уни бўлгани учун, ўз навбати- 
да, уларнинг ўзига хос м уддати ҳам бўлади183.
Б у и кки вазн дан
184 бошкасига келсак, баъзан бу 
вазндаги асар вокеасининг узунлигини бир кеча-кун- 
дузга етказиш доллари ҳам учраб долади185. Ш унга 
дарам ай, эпопеянинг вазн миқдбри деч чсгараланган 
эмас, ш унинг учун бўлса керак, у орта-орта, ниҳоят, 
орттириб бўлмайдиган д ар аж ага етиб қолган. Ш у са-
109

---

бабли вазнлар орасида ҳаж м борасида номутаносиблик 
ю зага келган.
Аристотель ай тад и : агар эпопеянинг вазни орт- 
тирилган бўлса, бу орттириш лар кейинги даврда пайдо 
бўлган. Трагедиялар эса, ^адим даёқ ўша ю қорида ай- 
тиб ўтганим издай эди...
Эпопея ва трагедиянинг баъзи бир қисм лари улар- 
нинг ҳар иккаласи учун з$ам умумий, баъзилари эса 
ф ақат трагедияга хос бўлган. Ш униси ҳам борки, тра- 
гедияга яро^ли ҳар қандай нарса ҳам эпопеяга мое 
туш авермаган.
Гексаметр — олтиликлар ва комедиялар хусусида- 
ги гапни кейинга қолдирам из. Зеро трагедия ва у орка- 
ли тақлид қилинадиган ф азилатлар ҳакид а гапириш 
ҳаж в ва истедзолардан муҳимдир.
Энди трагедияга таъриф берайлик. Трагедия бу 
аф заллиги м укам м ал бўлган говори д ар аж ал и м уайян 
бир ҳодисага тақлид қилишдир. Б у тақлид ўта муло- 
йим сўз ва ш еър билан иф одаланган бўлиши керак. 
Б у сўз бўлаклари ўзининг оралиғи билангина аж ралиб 
турмайди. У б ўлакларга м алака ж иҳатидан таъсир 
этган бўлмай, балки хаттн-ҳаракат ва феъл-атвор жи- 
ҳатидан таъсир қилади. Б у ўринда тақлид киш и ру- 
ҳини раҳм-ш афцат ё хавф дан чўчитиш га олиб бора- 
диган ҳаракатни б а ж ар ад и 186.
Б у таъриф трагедиянинг вазифасини анш{ тавсиф- 
лаб беради. К ўринадики, трагедияда барча кўтаринки 
ф азилатлар вазнли, таъсирчан сўзлар билан ифода эти- 
лади. Бу одамлар руҳи майлини назокатли ва эҳтиёт- 
кор қилиб тарбия этади. Унинг тақлидлари ҳаракат- 
ларга қаратилган бўлади... Ю нонларда трагедия хулқ- 
атворларни ритм билан м укам м ал қилиш ни м ақсад 
қилиб олган ва куйни ниҳоясига етказиш учун нағм а 
билан ҳам оҳанг қилинган. Шу сабабдан трагедиянинг 
ўш а вазн навларига қараб қўш имча ритм лар ишлан- 
ган. Юнонлар трагедиянинг яратиш ж араёнида содир 
бўлган бир қан ч а бошқа иш ларни баж ариш ва ижро 
этиш м асалалари устида ҳам ишлаб, тақлидни тўла- 
тўкис ниҳоясига етказганлар.
Трагедия бўлакларида энг аввал образли қилиб 
айтилган сўз м аъноларидан кўзланган м ақсад асосий 
саналади. Кейин ўш а м аънога куй ва сўз иш ланади.
110

---

Мана шу куй ва сўз йиғиндиси билан тақлид қилина- 
ди. Сўз — вазнли ж ум ладир, куй эса, шеър ёзиш учун 
пайдо бўладиган ва м аънога боглиқ бўлган кайф ият 
кучидир...
К уй қаидайдир бир 
таъсирлн ҳаракатд ан дарак 
беради. У ўзига хос м аъноси бўлган ҳар акатга ўхша- 
тилади... Худди шунингдек, куй бўлаклари гоҳ у ҳо- 
латга, гоҳ бу ҳолатга мое келаверади. Одамлар наз- 
дида бу куйлар билан янги иш лар содир бўлади, улар 
худди ўш а х улқ эгаси м аж буран 
қандай қилиб шу 
ҳолга туш ган бўлса, булар з$ам ўш андай кўриниш да 
куйлайдилар, ўш андай ҳолатга тушиб аш ула айтади- 
лар. Ўша ҳ ар а к ат унда м уайян туш унчани пайдо ки­
дали. Ш унинг учун фалончи худди ўш а ҳолат ўзида 
содир бўлган киш идай таъсирланиб куйлайди, ё бўл- 
м аса худди ўш а ҳолга туш адиган одамдай кулади, 
дейиш ади.
Ш еър айтувчи икки хил бўлади, бири ўз табиати- 
дан келиб чиқиб ғазаб ёки м улойим лик билан гапира- 
ди... Бош қа бири эса ўзидаги иш ончни кўрсатади, чу- 
нончи, таҳқи ^лн — чин ё бўлмаса гумон, ш убҳага шпо­
ра қилувчи ж ум лаларни айтади. И ж ро этишда булар- 
дан ўзгача кўриниш бўлмайди. И ж рочи таъбири билан 
иф одаланаётган эпос сўзларн шу йўсиндаги тақлид 
билан кўрсатилади. 
Бунда ҳар бир иж рочи ўзининг 
^ақи қи й туш унчасини чинакам иж ро этаётганлардек 
ҳ ар а к ат қилади.
Мабодо иж рочи уни ҳ ази л тариқасида ижро эта- 
ётган бўлса ҳам, у буни ростдан ҳам ж иддий, худди 
ш ундай эканлигини ю зага чиқариш и лозим... У нарса- 
ни кўрсатганда туш унарли, м аъ қу л бўлган м азмунни 
ҳаётда учрайдиган оддий бир хабар тарзида намойиш 
қилм аслиги керак, балки уни ифодалаб кўрсатаётган 
одам бу аҳволни ж уд а теран туш унган ва у воқеадан 
ўта хабардор бўлиши ва унинг 
оқибати ним аларга 
олиб боришини ёрқин ифодалаш и керак.
...Трагедия ам алга ош ирадиган энг улуғ иш лар 
ш ундан иборатки, у ҳам бўлса трагедия ф ақат одам- 
ларнинг ўзларига тақлид 
1{илиш учунгина эмас, бал­
ки уларнинг характерлари, ҳ ар акатл ар и ҳаёт тарзла- 
ри ва бахт-саодатларига та^ли д 
қилиш дан 
иборат- 
ди р187. Бу ўринда сўз кўпроқ ахлоққа қараганда ҳара-
111

---

катлар ҳақида боради. Бордию ахлоқни гапириш ганда 
ҳам , аслида яхш и ҳаракатларн и айтмоқчи бўлишган. 
Ш унинг учун трагедия қисм ларида ахлоқ эмас, балки 
характерларни уз ичига қам раб олган ҳар акатл ар ҳам 
эслатилган. А хлоқ эса таип$аридан куринадиган нар- 
соларни ўзида қам раб олган.
Ч унки «ахлок» 
дейилган 
сўзнинг ўзнда феъл- 
лар қамраб олинмайди, юнонлар ўз трагедияларида 
ф еълларни зарурий равиш да гапирганлар. Ленин ах- 
лоцни эса унда гайризарурий равиш да гапирганлар. 
Улар трагедияларида, кўпинча, уларнинг янгиларида 
шундай 
1$илганлар. Ленин улар бу орада феълларниги- 
на зикр қнлганлар. Ленин у билан ахлоқни ўйламаган- 
лар. Ш униси ҳам борки, ҳар бир киши ҳам хулцни 
ф азилат эканлигини сезавермайди, балки у феъллар- 
нинг ф азилатлигини туш унади. 
Ф азилатлар ҳақида 
ёзган кўп м уаллиф ва ш оирлар ахлоқ ҳақи д а битма- 
ганлар, балки биз айтгандай баён қилганлар. А гар 
эпос, характер ва алоқа-м уом алалар ва бошқа нарса- 
ларни намойиш қилиш ё ифодалаш керак 
бўлса, у 
ҳолда илгарилари бу нарсаларни трагедияда ж амла- 
ганлар. Бордию трагедияда кам раш га олдин айтган- 
ларим изнинг қурби етмаган бўлса ва орқада қолиб ни- 
ҳоят, булар м уаллим и аввал — Аристотель замонида 
бўлган ҳолатга туш ган. Аристотелдан кейингилар бўл- 
са ҳ а
1{иқатдан ҳам трагедия билан бош қотирмаганлар, 
трагедик асар ёзм аганлар. Б алки улар ўш а нарсалар- 
иинг қандайдир бир таркиби — синтези бўлиб, ҳў ўша 
комил трагедия кўриниш ига келтиролм аганлар. Булар- 
нинг ҳам м аси қадим да ёзилган трагедияларда бажо 
келтирилган бўлиб, унда вокеий эпослар ва трагедия 
ш уғулланадиган бошқа қандай нарса бўлса, ҳам м аси 
бўлган. Улар киш и руҳига ж уда кучли таъсир кўрса- 
тар эди, ҳатто унда мусибатга учраганлар сабр этган, 
1$айгудорлар эса тасалли топган.
Эпос бўлаклари и кки хил бўлади: биринчиси иш- 
тимол — ривож ланиш бўлиб, бу кар ама-қарш иликлар- 
нинг ўзгариш идир. Б у эса бизнинг даврим изда «мусо- 
бақа»— қарам а-қарш и қўйиш деб аталаётган нарсага 
яқин, лекин бу нарса юнон трагедияларида тадриж ий 
равишда, аста-секин гўзал бўлмаган ҳолатдан гўзал
112

---

ҳолатга кўчиш да иш латилади. Ш унда ёмон ҳолатни 
ёмонлаш билан яхш и ҳолатга айлантирилади.
И ккинчи бўлаги далола (маъно) бўлиб, ўз муқо- 
билидагини ёмонлаш ҳисобига гўзал ҳолдагш ш яхши- 
лаш — м а
1{ташни ўз олдига м ақсад қилиб олади188.
Кадим ги юнон ш оирлари бу ишда вазн ва куйга 
зўр бўлганлар. Кейинги ш онрлар эса вазн ва куй ижод 
қилиш да улардан ҳам кучлироқ 
бўлганлар. 
Бунда 
уларнинг кучлилиги эпоснинг и к ка ла турида ҳам об- 
разли фикр юритингда, ўйлаб иш қилиш да бўлган. Б ун­
да энг биринчи ва аеосий нарса эпосдир. Ундан кейин 
ўша эпосдаги характерлар орқали яхш илангунга ва 
бунга қаноат ҳосил қилингунга қад ар ҳаётга яқин бў- 
либ туш ади. Ч унки тақлид киш ига хурсандчилик бахш 
этади. Б унга далил ш уки, сен қандайдир бир одамни 
кўриб, ундан хурсанд бўлмайсан, санам га ибодат ци- 
лувчн з$ам ўзи ўрганган санам ини кўриб, ундан севин- 
майди, гарчи у санъат ва зийнатда етук суратда иш- 
лан ган бўлса ҳам, буларда сен худди бир нарсага ўх- 
ш атилиб, тақлид қилиниб чизилган расмга тикилиб 
хурсанд бўлганингдай севннмайсан. Б у борада кўплаб 
м асал ва ҳикоялар тўқи лган 189.
Бу бўлакларнинг учинчисида раъй — фнкр юри- 
тиш к ел ад и 190. Ч унки образли цилиб фикр юритиш ха- 
рактерлардан энг узоғи саналади. Ч унки образ билан 
ф икрлаш кишн руҳини м аълум ҳолатда тутиб туриш- 
га, уни туш ирмаслигига қобил нарса. Б у эса инсон кўп 
иш ларни қилиш учун интилганига ўхш айди. Юнонлар- 
да ш еьрий йўл билан фикр ифодалаш м ақтовга сазовор 
бўлар экан, у ҳолда улар ўз ф икрларини ш еърий тақ- 
лид билан ифодалаш га қодирдирлар. Б у ш еър эса мав- 
ж у д бўладиган нарсанинг энг яхш исига мос келадиган 
сўздир. Ва ниҳоят, аввалгилар одам лардаги руҳий ту- 
ш унчаларни образли қилиб яратилган ш еърий йўл би­
лан аниқлаганлар. Бундан кейин хитоба санъати— ри­
торика келиб чиркан, шу билан улар одамларни ўз ту- 
ш унчаларига ишонтиришга интилганлар. Ш еърий тақ- 
лид ва хитоба — иккаласи ҳам сўз — иборага тааллуг$- 
лидир. Р аъ й — фикрдаги сўз билан характер, хуледа- 
ги сўз бир-биридан фарқ қилади. Уларнинг бири иро- 
дани қўзғайди, бошқаси эса бир нарсанинг м авж уд ва 
м авж уд эмаслиги ҳақидаги фикрни қўзғайди, уни ис-