Абу Али Ион Сино саломон ва ибсол

— Шуниси ҳам борки, Гомергача шеъриятда бун- 
дай фазил^.тларни ўзида қамраб олган бнрорта шоир-
106

---

ни тополмаймиз. Шу билан бирга, ундан олдин.бу фа- 
зи латлар борасида ш унчалик кенг гапиролган ш ахсни 
дам эслолмаймиз. Ш унингдек, унгача бундай ф азилат- 
ларни битган бошда ш оирлар бўлганини инкор дам
этолмаймиз. Ш унга дарам ай, Гомер биринчи ва бош- 
ловчи шоир эди.
Б унга д аж в и я ёзган дадим ш оирларнинг шеърла- 
ри тарж им асини мисол дилиб олсак бўлади:
«Фодиша ва бузгунчилик м уайян бир долдир», де- 
йилганидек.
Ш у кабиларга ўхш аш гаплар ямб деб маш дур 
бўлган шеър турида дам айтилган. Ямб ўзига хос бир 
ш еърий вазн бўлиб, у м уж одала — тортишувлар, ис- 
тедзо ва заж ар (172-б.)лардан бадс этади, лекин бунда 
м уайян бир инсонни асосли м адсад дилиб олинмайди. 
Б у вазн ўн икки бўғинли туроддан иборат. Унда шоир­
лар асосан дилозо ва пародиялар яратганлар.
Энди Гомерга келайлик. Трагедияда энг аввал до- 
йил дилиб сўз айтган киш и дам , ўш а ф азилатлар да- 
дида ж у д а кенг гапирган киш и дам Гомер эди. У дра- 
мотраёнотда — бу ямб маъносида келяпти — дастлаб 
иж од дилиб, дўрид очган эди. Бундан кузатилган асо- 
сий м адсад ўзига ўхш аш м уайян инсон ё ўзларига ўх- 
ш аган бир данча одам ларнинг тасвири эди, холос. Шу- 
нинг учун «Одиссея» трагедияга дандай нисбат берил- 
ган бўлса, комедияга дам ш ундай нисбат берилган 
эди. Б у дар иккаласининг дам дар бири бошда ўзига 
ўхш аган шеър навларига дараганда умумийрод ва да- 
димийрод эканлигини кўрсатади...
Бундан сўнг А ристотель бу навларнинг тарихига 
кўра, бир турдан иккинчисига ўтиш ж араёнига тўхтаб 
ўтади.
Б уларнинг барчасини Аристотель навма-нав изод- 
лаб, датто унинг ёзган трагедия ва комедиялари бош­
да навлардан аж ралиб чиддунгача ю зага келди ва шу 
билан у асар м укам м ал бир туе олишга м уваф ф ад бўл- 
ганини таъкид этади. Трагедия дадимги дифирамбдан 
келиб чидди. Комедия эса паст — тубан даж внй шеър- 
лардан ю зага келди...
Трагедия пайдо бўлган кезларда уни эътиборсиз 
таш лаб дўйиш мади, у баъзи ўзгарнш лар билан тако- 
миллаш аверди, унга дўш им чалар дўшилиб, унинг та-
106

---

биатига сингиб борДи. Кейин унга иж ро Этиш санъа- 
ти келиб дўшилди. Сўнг эса ш оирлар ижро этишни 
сўз билан дўшиб юбордилар. Ҳ атто бир нарсанинг 
ўзини икки нудтаи н азардан 
туш уна 
бош ладилар: 
бири сўз нудтаи назаридан бўлса, иккинчиси ўша сўз- 
ни иж ро этиш ж араёнининг ш акли нудтаи назаридан 
эди.
Кейин ўш а дадимги Асхилос (Эсхил) майдонга 
келди. У трагедияга куйни мослаш тирди. Н атиж ада 
трагедияларда куйни иж ро этиш аш улачи ва раддос- 
лар зим масига тушди. Бу киши, яъни Эсхил радибни 
шеър билан дафн дилиш ни, яъни саднадаги айтишув 
ва тортш нувларни худди «ал-Хитоба»да айтилганндек 
раем дилган. Софокл бўлса, трагедияга кеча — танта- 
наларда дазил-мутойиба ва м асхара таридасида и ж ­
ро, этиладиган дар хил куйларнн дўш ади. Бу аввалги 
трагедиянависларда кам дан-кам учрайдиган водеа эди.
Кейин буларга сатира яратган лар келиб дўшилди. 
Сатира дам ямб рубоиётлариданщир. Сўнг сатира да- 
зил м утойибасиз иш латиладиган бўлди...
Менимча, унинг рубоиёт — тетрам атрлари — вазн- 
лари дисда бўлиб, унинг дар бир байтида тўртта асоси 
бўлади. Ҳар бир миерада икки та асос бор. Бордию ру- 
боийларда вазн тўрт м арта орттирилади, деган ra n уч- 
раб долса, бу тарж им а бўлган гапга унчалик эътибор 
берманглар, тўғри тарж им ада, аксинча, бунга деч дан- 
д а ^ зидлик бўлмайди. Бу н адл ўш а рубоиётларнинг 
дадим ийлигини ва сотуридо деб аталган раде ўш анга 
нисбат берилганини кўрсатади. Ш еърларнинг дади- 
мийси 
энг дисда ва энг 
кам учрайдиган бўлади. 
Ш еър дачон энг енгил бўлса, у радсда иш беради.
Аристотель а й т га н :
— Ш еърнинг бу навини сатира деб аталганининг 
сабаби ш уки, сотуридо деб аталган радега бу вазнда 
айтиладиган ш еър тасодифан мое келиб долган... Шу 
билан у куйга солинган. Б айт бўлакларининг дар бир 
бўлаги м аълум одангга мос вазн билан чегараланган...
Ком едия ним аики ёмон деб тан олинса, уни дора- 
лайвермайди^ балки бузудликка олиб борадиган ёмон- 
лик турларини доралайди. Б ундан кузатилган мадсад 
ундай долатни истедзо дилиш) ва менсимасликдир. К о­
м едия ана шу истедзо турига киради... Сен буни масха-
107

---

ра қилиб куладиган одам юзида юз берган ўзгаришлар- 
да кўришинг мумкин.
Ш унда, у қуйидаги уч турли истеҳзоларнинг тўп- 
ланиш идан ш аклу ш амойилини ўзгарти рад и : биринчи- 
си, қабоҳат бўлиб, унинг қандайлигини кўрсатиш учун 
ижро этаётган одам ўзининг табиий юз кўринишлари- 
ни бемаъни тусга солиб ўзгартиради, иккинчиси, на- 
кад — бебахт бўлиб, бу билан одамлар орасида шалви- 
раб ва лоқайдлигини билдирмай, бу хусусиятларини 
яшириб юрган ш ахслар баш арасидан пардаларни очнб 
таш лаш ва уларнинг ўж арликларини фош этиш мак- 
сад қилиб қўйилади. Ш унинг учун накадНи иж ро этув- 
чи санъаткордан юзида истеҳзо ю зага келтириш ало- 
матларини баж аролиш такозо қилинади.
Учинчиси эса хилв — бўшлик бўлиб, у ғам-қайғу- 
дан бўш ва боқибеғам бўлиб, ғазабдагига ўхш амайди, 
чунки ғазаб қай ғули ва ҳақоратланган бўлиб кўрнна- 
диган юз тусларини ўзида бирлаш тирган афт-ангор 
саналади. И стеҳзони иж ро этаётган киш ининг юз кў- 
риниши ҳаётдан м ам нун киш и кўринишини ифодала- 
ши керак. У қайғусиз хурсанд ва ўз қайгусини яшир- 
ган ёки азият чек кан қилиб кўрсатилади.
Энди комедияга келганим изда унинг қачон пайдо 
бўлганн номаълум 
бўлиб, ҳатто 
унинг тарихи ҳам 
ва яратилиш кай ф и ятлари ҳам унутилди. Усус п о д т о ­
ки комедиядан фойдаланиш ни тақиқлаб, уни қўймас- 
л и кк а фармон берганидан сўнг ян а 
1{айта қўйиш га рух- 
сат берилгач, куйловчилар чинакам шеърий қонун- 
коидага риоя қилиш м аган, ўзлари ихтиро килган нар- 
салардан ф ойдаланиш га уринганлар... У лар тасодифан 
ш еърни оладилар-да, унга аш ула ва ритм кўш адилар. 
Б аъ зи кўриниш ларда топган ш еърларидаги қадимги 
вазнли сўзларни қискартирадилар. Буни иж ро этиш 
санъатига ёрдам бўлсин деган андиш ада ам алга ошир- 
гаклар. Улар ўз даврида комедия ҳақида м авж уд бўл- 
ган билимларнн суриш тиришга уринм аганлар ҳам . Ўз 
даврндагн билимни ўрганпшга 
киришмагаш гдан ке- 
йин, комедия борасидаги илгарнгп тадқш ;отлар олдида 
улар қандай аҳволда бўларди дейсиз?!

---