Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «bosim ostida payvandlash»

4.1-rasm. O‘zakning suyuq metali aralashayotganda aylanib yurish 
yo‘nalishi. 
Suyuq metallning aralashib ketishiga payvandlash toki bilan 
ana shu tokning o‘zi hosil qilgan magnit maydonining o‘zaro 
ta’sirlashuvi sabab bo‘ladi.
4.2-rasm. Elektrodinamik kuchlarni aniqlash sxemasi va tok zichligi j
0
, 
kuchlar F
j
va bosimlar P ning suyuq metallda z va r o‘qlar bo‘yicha 
taqsimlanish sxemasi. 

---

34
Tokning zichligi j
0
o‘zakning kesimida bir tekis taqsimlanadi, 
deb taxmin qilinsa, z o‘qdan r masofada turgan metallning 
elementar hajmi
 V ga ta’sir qiluvchi  F
j
kuch quyidagicha 
bo‘ladi: 
2
/
2
0
r
m
j
V
j
F




, 
bunda:
m

- moddaning mutlaq magnit singdiruvchanligi. 
O‘zakning barcha hajmlari
 V ga ta’sir qiluvchi  F
j
kuchlar suyuq o‘zakda suyuqlikda gravitatsion kuchlardan yuzaga 
keluvchi bosimga o‘xshash bosim hosil qiladi. Shuningdek bu 
kuchlar qattiq holatdagi metallning hajmlariga ham ta’sir qiladi, bu 
yerda ular 
kristall panjaraning qarshilik 
kuchlari bilan 
muvozanatlanadi. 
Hajmiy kuchlar 
 Fj o‘zakning chekkalarida eng yuqori
qiymatga ega bo‘ladi va uning markazida nolgacha kichiklashadi. 
Listlarning tegish joyi kesimidagi bosim parabola tenglamasi bilan 
ifodalanadi: 
4
/
)
(
2
2
2
0
r
R
j
p
m



va uning markazida eng yuqori qiymatiga erishadi (R – 
o‘zakning radiusi).
Qoidaga ko‘ra, quyma o‘zak ellipsoid shaklida bo‘ladi, shu
bois erigan metallda bosim gradientlari nafaqat gorizontal 
yo‘nalishda (
r
P

), balki vertikal yo‘nalishda ham (
z
P

) keladi. 
Ana shu gradientlar ta’sirida suyuqlik qatlamlari aylanib yuradi.