Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «bosim ostida payvandlash»

1.2. Tegish qarshiliqlari 
 
Tegish qarshiliqlari detal-detal va elektrod-detal tegish 
joylarining tor sohasida to‘plangan qarshiliklardir. 
Tegish qarshiliklari mavjudligini P kuch bilan siqilgan metall 
detallar orqali kichik tok utkazib va tegish joyi sohasida hamda
detallarning o‘zida bir xil uzunlikdagi qismlarda kuchlanishning 
pasayishini o‘lchab aniqlash mumkin.
Bunda 
D
DD
U
U



(
IR
U 

) bo‘ladi. Tegish qarshilik-
larining mavjudligi detallar va elektrodlarning yuzalari notekisligi 
tufayli, shuningdek elektr tokini o‘tkazmaydigan har xil sirtqi 
hosilalar ya’ni: oksid hamda gidroksid pardalari, shimilgan 
namlik, moylar, korroziya mahsullari, chang va shu kabilar 
tufayli elektr kontakt yuzining cheklanganligi bilan bog‘liqdir. 
1.2-rasm. Tegish qarshiligi hosil bo‘lish sxemasi:
a – sovuq detallar bir-biriga tegadigan joyida tokning taqsimlanishi;
b – jismlar yuzasining tuzilishi: 
1 – metall; 2 – oksid va gidroksid pardalari; 3 – korroziya mahsullari; 4 
–
shimilgan namlik; 5 – moy; 6 – singigan gazlar; 7 – chang; 
d – mikrotegish joylarining taqsimlanishi. 
Shu sababli detallar kizigancha tegish joyi (kontakt) ning 
xaqiqiy yuzi (S
h
) tegish joyining kontur yuzi (S
k
) dan ancha kichik 

---

7
bo‘ladi. Tegish joyini kontur yuzi elektrodning diametri d
E
yoki 
plastik belbog‘ning diametri d
b
ga bog‘liq bo‘ladi. Bunday 
sharoitda tok ayrim mikrotegish joylari orqali utadi (S
h
), bu esa 
elektr toki chiziqlarining qiyshayishi va muayyan joyda 
zichlanishiga olib keladi. Detallar yuzasi holatining tegish 
qarshiligiga ta’siri juda katta bo‘ladi. Masalan, 3 mm qalinlikdagi 
kam uglerodli po‘latdan yasalib, turlicha ishlov berilgan, 
elektrodlar d
E
=10 mm yordamida 2kN kuch bilan siqilgan ikkita 
plastinaning tegish qarshiligi (o‘lchash natijalariga ko‘ra) 
quyidagilarni tashkil qilgan (mk
 ): 
xurushlangan plastinalarniki – 300; 
jilvirlash 
doirasi 
bilan 
tozalangan 
va 
silliqlangan 
plastinalarniki – 100; 
keskich bilan ishlangan plastinalarniki – 1200; 
qirlar bilan qoplangan plastinalarniki – 80 000; 
zang va qirlar bilan qoplangan plastinalarniki – 300 000. 
Siqish quchi F
pay
ning ortishi plastik deformatsiyalarga, oksid 
pardalarning yemirilishi va R
EE
ning kamayishiga olib keladi. 
Sovuq detallar tegish qarshiligining siqish kuchi F
pay
ga 
bog‘liqligi ayrim hollarda empirik formula yordamida 
baholanadi: 

F
R
R
DD
DD
0

, 
bu yerda: R
DD
– o‘zgarmas koeffitsienti bo‘lib, u po‘lat uchun
(5–6)·10
-3
ga va aluminiy qotishmalari uchun (1–2)·10
-3
ga teng; - 
daraja ko‘rsatkichi bo‘lib, u po‘lat uchun 0,7 ga hamda aluminiy 
qotishmalari uchun 0,8 ga teng. 
Po‘lat namunalar uchun: R
ED
≈0,5R
DD
. 
Payvandlash joyi qizdirilganda mikrochiqiqlarning plastik 
deformatsiyalanishi avj oladi, oksid pardalari yemiriladi va tegish 
qarshiliklari tezda (bir necha millisekund ichida) deyarli nolgacha 
kamayadi. Po‘latlarni payvandlashda bu hodisa 600°C haroratda, 
aluminiy qotishmalarini payvandlashda esa chamasi 350°C da, 
ro‘y beradi. 

---

8
Qarshilik bilan uchma-uch payvandlashda tegish qarshiligi 
R
DD
nuqtali va chokli payvandlashdagi tegish qarshiligiga 
o‘xshashdir. 
Uchma-uch payvandlashda tegish joyida ajralib chiqadigan 
issiqlik umumimiy balansda 15 % dan oshmaydi. Ammo tegish 
qarshiligi tez yo‘qolgandan so‘ng bu joyda qizigan metall zonasi 
qoladi, u jadal ravishda issiqlik hosil qilishda davom etadi. 
Rejimning qattiqligi ortishi bilan payvandlash joyida tegish 
qarshiligining qizishga ta’siri ortadi, chunki tegish qarshiligining 
mavjud bo‘lish vaqti payvandlash tokining umumiy o‘tish vaqtiga 
nisbatan ancha ortadi. 
Eritib uchma-uch payvandlashda tegish qarshiligi R
DD
tirqishdagi 
tir

ulagichlarning o‘lchami va soniga bog‘lik bo‘lib, 
bir vaqtda mavjud bo‘ladigan ulagichlar soni va kesimi ortishi 
bilan kamayadi. Payvandlanayotgan detallarning uchlari orasida 
erigan metallning tegish ulagichlari hosil bo‘lib, aynan ular 
qarshilikni 
yuzaga 
keltiradi. 
Ularning 
o‘lchamlari 
payvandlanayotgan detallarning kesimi kattalashishi hamda erish 
tezligi ortishi bilan kattalashadi. Tegish qarshiligi ushbu empirik 
formula yordamida hisoblab topiladi: 



mk
v
S
j
k
R
R
erish
erish
UD
3
2
1
9500
, 
bunda: k
1
– po‘latning xossalarini hisobga oluvchi koeffitsient, 
u uglerodli va kam uglerodli po‘latlar uchun 1 ga, 
austenitli po‘latlar uchun 1,1 ga teng;
S – payvandalanadigan detallar kesimi, sm
2
;
v
erish
– erish tezligi, sm/s;
j – hamma kesimlarga hisobotlangan tok zichligi, 
A/mm
2
. 
Bu tegish qarshiligining qiymati boshqa usullardagiga 
qaraganda kattarok bo‘lib, 100 - 2500 mk
 ni tashkil etadi va 
deyarli butun payvandlash jarayoni mobaynida mavjud bo‘ladi.