Abuzalova M

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar 
1.Hind-yevropa tillari oilasini tarixiyligi, qon-qarindoshligi bo‘yicha 
tasniflang. 
2. Avgust Shleyxer hind-yevropa tillarini o‘rganish va tasniflashda qanday 
metod va g‘oyalardan foydalangan? 
3.O‘zingiz biladigan tillar doirasida (hind-yevropa tillarida ) o‘xshash, 
genetik aloqador til birliklaridan misollar keltiring. Fonetik, leksik va 
grammatik belgilarning umumiyligi va farqlarini tushuntiring. 
4. Hind-yevropa tillarining jahonda tutgan o‘rni va ahamiyati qay darajada? 
Bugungi kunda qaysi tillar ilm-fan, siyosat, madaniyat va biznesning 
xalqaro tiliga aylangan? 
Foydalanish uchun adabiyotlar: [ 1; 2; 7; 8; 9; 10; 30; 36; 39; 69] 
 
TURKIY TILLAR OILASI 
Reja: 
1. Turkiy tillarni o‘rganish tarixidan. 

---

254 
2. Turkiy tillar oilasi, uning genealogik guruhlari haqida. 
3. Turkiy tillarning lisoniy xususiyatlari. 
Mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalar 
Turkiy 
tillarning 
o‘rganilish tarixidan, ilmiy turkiyshunoslik 
asoschilari, turkiy tillarning geneologik tasnifi, turkiy tillar oilasi, 
agglyutinativ tillar, turkiy tillarning fonetik strukturasi 
Turkiy 
tillarni 
o‘rganish 
uzoq 
davrlarga 
borib 
taqaladi. 
Turkiyshunoslikni XI asrda Mahmud Qoshg‘ariy boshlab berdi. O‘zining 
“Devonu lug‘atit turk” asarida olim (Qomus Istambulda Ahmad Rif’at 
tomonidan 1915-1917-yillar (III tomlik) da nashr qilingan, shuningdek, 
Sim Atalay (Divanu Lug‘at-it-Turk terkumesi) va C.Bchoskelmann 
(Mittelturkisscher Wortschatz nach Mahmud al-Kasgaris Divan Lug‘at-at-
Turk) tomonidan tarjima qilingan) asosan uyg‘ur, xakas, qipchoq va o‘g‘uz 
tillari materiallari asosida qiyosiy-tipologik tadqiqotlarni yuzaga chiqargan. 
Asarda qirg‘iz, qipchoq, uyg‘ur, tuxsi,yag‘mo, chigil, igrak, charuk, 
yemak, boshqird tillari va xalqlari qarindosh deyiladi. Bulg‘or va suvar 
tillarini birmuncha farq qiluvchi, o‘g‘uz tillarini esa eng oddiy, deb 
hisoblaydi. Chumul, kay, yabaku, tatar, basmil xalqlari boshqa tilda 
gaplashishgan. Eng to‘g‘ri, ya’ni abadiy tilga eng yaqin til – tuxsi va 
yag‘mo tillari bo‘lgan. 
Mahmud Qoshg‘ariy lug‘atida so‘zlar ulardagi tovushlar sonining o‘sib 
borishiga ko‘ra joylashtirilgan.Ismlar va fe’llar farqlanib, turkiy tillarning 
fonetik – morfologik tasnifi hamda jo‘g‘rofiy yoyilganligiga ko‘ra 
xarakteristikasi berilgan. Tillar tabiatini hamda ularning u yoki bu tasnif 
guruhiga mansubligini ifodalovchi belgilar sifatida M.Qoshg‘ariy 
quyidagilarni ko‘rsatadi:
a) соответствие (y~j) so‘z boshida y-j mosligi; 
b) so‘z boshida m~b;
v) so‘z oxirida y – n;
g) so‘z boshida t~d; 
d) so‘z o‘rtasida y~z. 

---

255 
Az-Zamaxshariyning (1143-yilda vafot etgan) “Muqaddimat al-adab”
nomli filologik asari arab-fors-turk-mo‘g‘ul tillari lug‘ati sanaladi. 
V.V.Bartoldning aniqlashicha, bu lug‘atning turkiy qismi eramizning XII-
XIII asrlari adabiy turkiy tilini aks ettiradi. Al-Andalusiy (arab tilshunosi) 
yaratgan lug‘at va grammatikada qipchoq (kuman yoki poloves) tilining 
o‘g‘uz (turkman) tili bilan qiyosan elementlari mavjud. Jamoliddin ibn 
Muxannaning “Xil’at ul-lison va halibot ul bayon” asari o‘g‘uz tillaridan 
birining lug‘at va grammatikasini, shuningdek, fonetik xarakteristikasining 
bayon etilganligi bilan ajralib turadi. b va m, t va d undoshlarining boshda 
f va n, k va x undoshlarining boshqa pozitsiyalarda kelish xususiyatlari 
ochib beriladi. Jamoliddin at-Turkiyning “Bulg‘at al-mushtak” lug‘ati arab-
qipchoq tillarini qiyoslash asosida tuzilgan. 
Misrda arab filologlari tomonidan yaratilgan asarlar: XV asr 
grammatik tadqiqoti “Qavanin al-Kulmiya li-dabt al-lug‘at at-Turkiya” 
(1928-yilda Istambulda Kilisli Rif’at tomonidan nashr etilgan) hamda XV 
asrning filologik asari “Kitob at-tuhfatuz zakiya” (1945-yilda Istambulda 
Basim Atalay tomonidan nashr qilingan)dir. Turkiyshunoslikning yana bir 
tarmog‘i 
XVIII 
va 
XIX 
asrning 
1-yarmidagi 
rus 
va 
g‘arb 
tadqiqotchilarining izlanishlari samarasini o‘z ichiga oladi. XVIII asrdan 
turkiy tillarni qiyosiy o‘rganish sohasida F.I.Tabbert – Stralanberg (shved 
ofitseri) muhim o‘ringa ega. U ural-oltoy nazariyasi-ural (fin-ugor va 
samold) va oltoy (turk, mo‘g‘ul va tungus-manchsjur) tillarining 
qarindoshligini aniqlagan. Bu nazariyaning tarafdorlari sifatida V. Shott, 
M.A.Kastren, O.Donner, G.Vinkler, I.Gryunsel, G.Ramatedt, A.Sovaneo 
va boshqalar ma’lumdirlar. 
Ilmiy turkiyshunoslikning asoschilari - O.Byotlingk va V.V.Radlov 
hisoblanadi. Turkologiyadagi
1
qiyosiy - tarixiy tadqiqot O.Bytlingkka 
tegishli bo‘lib, unda yoqut tili va uning boshqa turkiy tillardagi grammatik 
qurilish va leksika bilan solishtirilgan tarzda bayon qilingan. L.Budagov
2
va H.Vamberi ham turkiy tillar leksikasi bo‘yicha muhim izlanishlar 
natijalarini yozib qoldirishgan. V.V.Radlov turkiy tillarini qiyosan 
o‘rganish bo‘yicha eng mukammal va asosli ishlar yaratganki, undan 

---

256 
keyingi tadqiqotlar V.V.Radlov ishlarining davomi va to‘ldirilgan 
ko‘rinishlari bo‘lib yuzaga chiqdi. Olimning “Образцы народной 
литературы тюркских племён” (т. I-X, СПБ, 1868-1904), “Опыт 
словаря тюркских наречий”. (СПБ, 1888-1905) kabi asarlari turkiy 
tilshunoslikda eng qimmatli ilmiy asarlardir. 
N.F.Katanova “Опыт исследования урянхайского языка с 
указанием главнейших родственных отношений его к другим языком 
тюркского корня” (Казань, 1903) nomli tadqiqoti ham fanda ulkan 
shuhrat qozondi. Xullas, turkiy tillarini o‘rganish bo‘yicha qisqacha sharx 
shulardan iborat bo‘lib, turkiy tillar, turkiy xalqlar va ularning madaniyati 
kabilar olimlarni qiziqtirib kelganligini dalillaydi.
Turkiy tillar – oltoy oilasiga kiruvchi hamda genetik va tipologik 
belgilari bilan umumlashadigan qarindosh tillar hisoblanadi. Turkiy tillarni 
genealogik jihatdan tasniflash bo‘yicha I.N.Berdin, N.I.Ilminskiy, 
V.V.Radlov, N.A.Aristov, N.F. Katanov, F.Ye.Korsh, A.N.Samaylovich 
kabi olimlar izlanishlar olib borishgan. Shulardan A.N.Samaylovichning 
tasnifi keng tarqalgan bo‘lib, turkiy tillarning barchasi 6 asosiy guruhga 
ajratiladi: 
1. R-guruh, bulg‘or yoki chuvash: 
1) taxar; 2) ura; 3) pul; 4) tao‘//tu; 5) sari; 6) qalan//yo‘lna; bu 
guruhga zamonaviy chuvash va qadimgi bulg‘or tillari kiradi. 
2. D-guruh, uyg‘urcha yoki shimoliy-sharqiy:
1) toquz; 2) adaq//azaq; 3) pol; 4) tag‘; 5) sarig‘; 6)qalg‘an; bu guruhga 
3 kichik guruhlar kiradi: 
a) b-guruhi: O‘rxun–Enasoy yodgorliklari qadimgi tili, qadimgi 
uyg‘ur va zamonaviy karagas, salar va tuva tillari; 
b) z-guruh: sariq uyg‘urlar, ilor va xakaslar tili;
v) t-guruh: yoqut tili. 
3. Tao‘ - guruh, qipchoq yoki shimoli - g‘arbiy:
1) tog‘uz; 2) ayaq; 3) bol//bul; 4) tao‘; 5) sari; 6) qalg‘an. Bunga:
a) mo‘g‘ullargacha: oltoy tili, qirg‘iz, qumiq, qorachoy-bolqor, qaraim, 
tatar, boshqird; 

---

257 
b) mo‘g‘ullardan so‘ng: qozoqcha va no‘g‘aycha kiradi. 
4. Tag‘liq – guruh, chig‘atoy yoki janubiy – sharqiy: 
1) toquz; 2) ayaq; 3) bol; 4) tag‘; 5) sariq; 6) qalg‘an. Bunga qadim 
chig‘atoy, Xitoy Turkistoni aholisi tili, o‘zbek tili va qora tatarlar tili 
kiradi. 
5. Tag‘li – guruh, qipchoq – turkman:
1) doquz; 2) ayaq; 3) bol; 4)tag‘; 5) sari; 6) qalg‘an. Bularga xorazm 
o‘zbeklarining shevasi ham kiradi. 
6.Ol- guruh, turkmancha yoki janubiy – g‘arbiy:
1) doquz; 2) ayaq; 3) ol; 4) dag‘; 5) sari; 6) qalan. Turkman, 
ozarbayjon va turk tili, gagauzlar tili ham kiradi. 
Turkiy tillar oilasiga 30 ga yaqin til kiradi. Bu tillarda so‘zlashuvchi 
xalqlar Osiyo, Yevropa, Amerika va Avstraliyada istiqomat qiladilar. Bu 
tillarda so‘zlashuvchilarning aksariyati Osiyo qit’asida yashaydi. 
Turkiy tillar oilasiga quyidagi tillar kiradi: turk, ozarbayjon,
turkman, gagauz, qrim-tatar, qorag‘ay, balqor, qo‘miq, no‘g‘oy, tatar, 
bashqird, oltoy, shor, xakas, tuva, yoqut, qirg‘iz, o‘zbek, qaraqalpoq, 
chuvash, uyg‘ur, qozoq. 
Turkiy tillar quyidagilardan iborat: 
1. Bulg‘or tillari guruhi: hozirgi chuvash tili va qadimgi bulg‘or va 
xazar tillari. 
2. O‘g‘uz tillari guruhi: 
a) turkman tili – Turkmaniston; 
b) turkman tili – Shimoliy Kavkaz va Stavropol o‘lkasida yashovchi 
turkmanlarning tili;
v) o‘g‘uz – bulg‘or tillariga gagauz va balqon turklari tillari kiradi;
g) ozarbayjon va turk tillari. 
3. Qipchoq tillari guruhi: 
a) qaray tili. Bu tilda Litva, Ukrainaning janubida va Qrimda 
istiqomat qiluvchi qaray elati so‘zlashadi;
b) qo‘miq tilida Dog‘iston Avtonom respublikasida istiqomat qiluvchi 
qo‘miqlar so‘zlashadi;

---

258 
v) qorag‘oy – balqar tilida Kavkazda yashovchi qorag‘oy va balqor 
elatlari so‘zlashadi;
g) qrim - tatar tilida qrim, belarus, litva tatarlari so‘zlashadilar; 
d) tatar tili, boshqird tili; 
j) no‘g‘oy tili;
z) qoraqalpoq tili; 
i) qozoq tili. 
4. O‘zbek va uyg‘ur tillari guruhi. O‘zbek tili o‘zbek xalqining milliy 
adabiy tili bo‘lib, bir-biridan fonetik, morfologik va leksik xususiyatlari 
bilan farqlanib turadigan shevalardan tashkil topgan. Uyg‘ur tili O‘rta 
Osiyo, Qozog‘iston va Xitoy Xalq respublikasining Sinsyan – Uyg‘ur 
respublikasida yashovchi uyg‘ur xalqining tilidir. 
5. O‘g‘iz tillari guruhi:
a) Tuva tili. Tuva va Mongoliya Xalq respublikasi territoriyasida 
yashovchi tuva xalqining tilidir;
b) tofalar (yoki karagas) tili Krasnoyarsk o‘lkasida yashovchi elat tili. 
6. Yoqut tili. Yoqutistonda yashovchi yoqutlarning tilidir. 
7. Xakas tillari guruhi: xakas tili, shor tili, cho‘lim tili (cho‘lim 
tatarlari tili), oltoy tilining shimoliy shevalari. 
Turkiy tillar – agglyutinativ tillar guruhiga kiradi. Turkiy tillardagi 
affikslar bir ma’nolidir – so‘z tarkibida ishtirok etayotgan har bir 
qo‘shimcha faqat bir ma’noni anglatgan holda birin – ketin yopishib 
ketaveradi. Masalan, o‘zbek tilida o‘qituvchilarga so‘zida o‘qi - o‘zak,