Abuzalova M

1. Singarmonizm. Bu hodisada unli va undoshlarning o‘zgarishi 
farqlanadi. Unlilarning nutq jarayonida o‘zgarishi singarmonizm deyiladi. 
Singarmonizm 
unlilarning 
moslashishi, 
uyg‘unligi 
demakdir. 
Singarmonizm faqat turkiy tillarga xosdir. Uning ikki asosiy ko‘rinishi 
mavjud: 
a) til garmoniyasi; 
b) lab garmoniyasi. 
Til garmoniyasida unli tovushlar yumshoqlik va qattiqlik, til oldilik 
yoki til orqalik jihatdan bir-biriga moslashadi. Masalan, qalam so‘zidagi 
[q] undoshi chuqur til orqa undoshi bo‘lganligi bois, birinchi bo‘g‘indagi 
[a] unlisi ham til orqalik xususiyatiga ega bo‘ladi. Buning natijasida esa 
keyingi bo‘g‘inda [a] tovushi ham til orqa unlisi sifatida namoyon bo‘ladi. 
Demak, birinchi [a] unlisi [q] undoshiga, keyingi bo‘g‘indagi [a] esa 
oldingi bo‘g‘indagi [a] unlisiga moslashadi.
Lab garmoniyasida unlilarning moslashishi ikki tomonlama bo‘ladi. 
Bunda unlilar ham til oldi - til orqalik jihatidan, ham lablanganlik- 
lablanmaganlik jihatidan o‘zaro, shuningdek, undoshlarga ham moslashadi. 
Bunga ko‘ra, so‘z boshidagi unli lablangan til oldi unlisi bo‘lsa, so‘z 
oxirida ham lablangan til oldi unlisi keladi. So‘z boshidagi unli lablangan 
til orqa unlisi bo‘lsa, so‘z oxiridagi unli ham lablangan til orqa unlisi 
bo‘ladi. Masalan, boshqird, sog‘in, bo‘g‘in so‘zlaridagi kabi. 
2. Assimilyatsiya. Nutq tovushlari qator kelganda ba’zan bir-biriga 
ta’sir qilib, biri ikkinchisini o‘ziga moslashtiradi. Nutqdagi bunday hodisa 
assimilyatsiya deyiladi. Assimilyatsiya ikki xil bo‘ladi: progressiv 
assimilyatsiya va regressiv assimilyatsiya. Agar oldingi tovush keyingi 
tovushni o‘ziga o‘xshatsa, moslashtirsa, progressiv assimilyatsiya yuz 
beradi: ket+di=ketti, ayt+di=aytti, ot+dan=ottan, yurak+ga=yurakka, 
pichoq+ga=pichoqqa… 

---

83 
Keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir qilib, uni o‘ziga o‘xshatsa, 
moslashtirsa, regressiv assimilyatsiya yuz beradi: yigit+cha=yigichcha, 
yoz+sin=yossin, uch+so‘m=usso‘m, tuz+sin=tussin. 
Rus tilida отдать so‘zi oддать tarzida talaffuz etiladi. Bu ham 
regressiv assimilyatsiyaga misol bo‘ladi. Regressiv assimilyatsiya odatda 
progressiv assimilyatsiyaga nisban nutqda kamroq uchraydi. Chunki 
assimilyatsiyaning bu turida keyingi tovush oldingi tovushni o‘ziga 
moslashtiradi. Demak, talaffuz jarayoni boshlanmasdan burun so‘zining 
talaffuz texnologiyasi haqidagi tasavvur ham hosil bo‘lmog‘i lozim.
Assimilyatsiya to‘liq va qisman bo‘lishi mumkin. 
To‘liq assimilyatsiyada bir tovush ikkinchi tovushga aynan
moslashadi va to‘lig‘icha uning tusiga kiradi. Yuqorida keltirilgan 
so‘zlarning hammasi to‘liq assimilyatsiyaga misol bo‘ladi. Qisman 
assimilyatsiyada nutq tovushlaridan biri ikkinchisini biror tomondan 
qisman o‘xshatadi (moslashtiradi): osh+ga (oshka), ish+ga (ishka) 
so‘zlarida jo‘nalish kelishigidagi [g] tovushi oldingi [sh] tovushining 
ta’sirida [k] tovushiga aylanmoqda. Bu so‘zda qisman assimilyatsiya 
yuzaga kelmoqda, ya’ni [g] jarangli tovushi o‘zidan oldingi [sh] tovushiga 
faqat bir tomonlama – jarangsizlanish tomonidan o‘xshamoqda, xolos, 
lekin to‘liq uning tusiga kirgan emas. [Uchta] leksemasining ushta, 
[pochta] leksemasining poshta deb talaffuz qilinishi ham shu hodisaga 
misol bo‘la oladi. Rus tilidagi кaробкa, вoдкa: inglizcha: goods, cats 
so‘zlarida ham shu turdagi assimilyatsiya mavjud.