Abuzalova M

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar 
1.Urg‘u turlari haqida ma’lumot bering. 
2.So‘z urg‘usi qaysi jihatlariga ko‘ra tasnif qilinadi? 
3.“Urg‘u sifatiga ko‘ra” deganda nimani tushundingiz? 
4.Dinamik urg‘uning miqdor va musiqiy urg‘udan farqini tushuntiring. 
5.Qaysi tillarda so‘z urg‘usi uchramaydi? 
6.Urg‘uning miqdoriga ko‘ra turlarini ayting.
7.Shevalarning so‘z urg‘usiga ta’siri haqida ma’lumot bering. Fikringizni 
misollar asosida isbotlashga harakat qiling. 
8. Mantiq urg‘usi haqida gapiring. 
9. Emfatik urg‘u nima? 
10.Fraza urg‘usining so‘z urg‘usidan farqini tushuntiring. 
11.Ohangni hosil qiluvchi asosiy birliklarning har biriga ta’rif bering. 
Foydalanish uchun adabiyotlar: [1; 10; 11; 27; 28; 40; 47; 50; 55] 

---

105 
LEKSIKOLOGIYA. LUG‘AVIY SATH. LEKSEMA VA SO‘Z 
MUNOSABATI 
Reja: 
1. Leksikologiyada so‘z muammosi.
2. Leksemaning til birligi, so‘zning nutq birligi ekanligi.
3. Leksemaning ikki tomoni: nomema va semema. 
4. Mustaqil va yordamchi leksemalar. Leksema ta’rifining mustaqil 
leksemalarga daxldorligi. 
Mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalar 
Leksikologiya, tilning lug‘at tarkibi, leksema, semema, nomema, 
sema, lisoniy birlik, nutqiy birlik, denotativ ma’no, grammatik ma’no, 
leksemaning tayyorligi, majburiyligi, ijtimoiyligi va umumiy belgiga ega 
ekanligi 
Leksikologiya grekcha «leksika» so‘zidan olingan bo‘lib, tilning 
lug‘at tarkibini o‘rganadi. Tilda mavjud bo‘lgan so‘zlarning hammasi 
lug‘at tarkibi yoki leksika deb yuritiladi. Lug‘at tarkibining quyidagi 
aspektlari mavjud: 
a) tilning asosiy birligi bo‘lgan so‘z muammosi;
b) til lug‘at tarkibi qurilishi;
d) lug‘aviy birliklarning qo‘llanilishi; 
e) lug‘at tarkibining boyishi, taraqqiyoti va boshqalar. 
Ushbu masalalar keyingi mavzularda batafsilroq tahlil qilinadi. 
Demak, so‘z muammosi leksikologiyaning asosiy o‘rganish manbayidir. 
O‘zbek tilshunosligida leksema va so‘z atamasining hozirgacha yonma-yon 
qo‘llanayotganligi va leksemani lisoniy sath birligi atamasi, so‘zni nutqiy 
sath birligi sifatida qarashga intilish kabi ziddiyatli nuqtayi nazarlar 
yashab kelayotganligini aytish joizdir. Tilshunoslar Arastu davridan 
boshlab leksikaga ta’rif berish ustida bosh qotirganlar. Ularning barchasi 
so‘zning alohida-alohida qirralariga berilgan ta’riflar bo‘lib, leksemaning 
barcha jihatlarini qamrab olishga qodir emas. «Bugungi kunda sintaksis 
bo‘yicha tilshunoslik nazariyasida yaratilgan kesim haqidagi yangi 
ta’limotga tayangan holda o‘zbek tilshunosligida o‘zbekcha kesim 

---

106 
tushunchasini ishlab chiqish mumkin ekan, bunga bevosita metodologik 
omil sifatida tayanib, uni umumiy va xususiy leksema nazariyasiga ham 
tadbiq qilish lozim», deydi professor H. Ne’matov. Darhaqiqat, leksemaga 
ta’rif berilar ekan, har bir tilning ichki tabiatidan kelib chiqish zarurati
mavjud bo‘lishi kerak. Ma’lumki, yevropa tilshunosligida leksemaga 
morfema orqali ta’rif beradilar, chunki flektiv tillar, jumladan, rus va arab 
tillarida o‘zaklar mustaqil qo‘llanishga ega emas, o‘zak morfemaning bir 
turi sifatida qaraladi. Chunonchi, пишу, читаю, друзья, уши kabi ruscha, 
ktb, qr’ kabi arabcha so‘zlarda o‘zak qo‘shimchalar bilan qorishib ketgan, 
o‘zak bilan affiks orasida chegara aniq emas. Turkiy tillarda o‘zak va 
qo‘shimcha orasida chegara aniq bo‘lganligi tufayli, leksemaga morfema 
orqali emas, balki lisoniy sathning alohida bir birligi sifatida qarash lozim.
Leksema nima? Bu savolga shunday javob qaytarish mumkin: