Adabiy janrlar reja: Adabiy tur va janrlar haqida tushuncha Eposning xususiyatlari

1. EPIK TURNING JANRLARI 
Voqealarni hikoya qilishdek ustivorlik asosiga qurilgan barcha asarlarning jami- epik turni vujudga keltirgan. Shu sabab 
epos, doston, ballada, masal, ertak, hikoya, qissa, povest, roman, novella, poema, ocherk, felyeton, pamflet, esse, mif, rivoyat, 
afsona, sayohatnoma, muhabbatnoma, safarnoma, ―xamsa‖, hikmatli so’z, cho’pchak, marsiya, madhiya, matal, aforizm kabi 
janrlar eposning mulki sanaladi. Ularni bir necha guruhlarga ajratish mumkin: 
A.Eposning katta janrlari 
Epos (yunoncha epos –co’z, nutq, hikoya)ning eng yirik janri epopeya(yunoncha epopoiia-rivoyatlar, qo’shiqlar 
majmuidir). ―Epopeya xalqning faqat go’daklik davrlarida, uning hayoti hali ikki qarshi tomonga – poeziya va prozaga 
ajratilmagan chog’da, xalqning tarixi faqat afsona bo’lgan zamonda, dunyo haqida uning tushunchalari faqat diniy 

---

tasavvurlardan iborat bo’lganda, uning kuch-qudrati va toza faoliyati faqat qahramonlik g’alabalarida ko’ringan 
zamonlardagina paydo bo’lishi mumkin‖ (V.Belinskiy, 167-bet).
Eposda xalq, millat, qabila taqdirini hal qiladigan buyuk tarixiy voqyelar tasvirini topgani sabab, uning bosh qahramoni 
tarix sanaladi. Eposda voqea hukmron bo’ladi va u ―tabiatning o’zginasi‖tarzida, ―taqdirning irodasi‖ bo’lib namoyon bo’ladi. 
Uni inson o’zgartira olmaydi, balki u insonni o’zining irodasiga bo’ysindiradi. Homerning ―Iliada‖ va ―Odessiya‖si, 
hindlarning ―Mahobhorat‖ va ―Ramayana‖si, qirg’izlarning ―Manas‖i, o’zbeklarning ―Alpomish‖i yuqoridagi mulohazalarning 
isbotidir. 
Folklorshunos Bahodir Sarimsoqov ta’kid etganidek, tarixiy shaxsning bahodirliklari bilan bog’liq voqealar haqida 
yaratilgan turkum liro-epik qo’shiqlar asoslik vazifasini o’taydi. Keyinchalik shu qo’shiqlar o’zaro birikib, epik jihatdan 
to’lishib yagona epopeya shakliga ega bo’ladi, ya’ni qo’shiqdagi memorat(xotira) xiralashib, fabulat(epika)ga aylanadi.
1
Biz bilgan ―Alpomish‖ klassik epos shaklidadir. U bu shaklga kirguncha tarixiy qo’shiq – arxaik epos—xalqaro 
ideal(syujet)—klassik epos jarayoni bosqichlarini o’tishi lozim bo’lganligini B.Sarimsoqov isbotlaydi: ―Birinchi bosqich-
syujetning qadimgi shaklidan iborat bo’lib, biz uni shartli ravishda arxaik (eski) epos deb yuritamiz. Bu bosqichda qahramon 
urug’ yoki qabila boshlig’i bo’lib, o’z xatti-harakatida urug’ yoki qabila manfaatlarini himoya qiladi, uni dushmanlardan 
muhofazalaydi. Parchalanib ketshdan saqlaydi. U o’zga yurtlarda bahodirliklar ko’rsatib, o’z yorini olib keladi va oila qurish 
orqali ijtimoiy tuzumni izchillashtirishga intiladi. Shu bois, arxaik epos syujeti ixcham-bir qismdan iborat bo’ladi. Bunday 
syujetning esa xalqaro epik normalar miqyosiga ko’tarilishi qiyin. Chunki har bir urug’ yoki qabila o’zining mahalliy tarixiga, 
qismatiga ega va bu tarix yoki qismat o’zga etnoslar uchun qadrli bo’lmaydi‖(135-bet). 
1
“Алпомиш”- Фзбек халқ қаҳрамонлик эпоси, Т., “Фан”, 1999, 133-бет (бундан кейинги иsтибосларда саҳифаларнигина кўрсатамиз). 

---

Bu bosqichdagi syujetni ming yil bilan o’lchashdan ko’ra, yana shuncha yillar qo’shganda ham kamlik qilishini alohida 
ta’kidlash o’rinlidir. 
Ikkinchi bosqichda urug’ va qabilaga xos bahodirlik ideallari-el-elat yoki xalq ideali darajasiga ko’tariladi, buni voqye 
qiladigan yangi syujet qo’shiladi: ―Erning o’z xotinining to’yiga notanish qiyofada kelishi va jasoratlar ko’rsatib, oxir oqibatda 
o’z yoriga, qo’lidan ketgan hokimiyatiga erishishdan iborat syujet esa xalqaro miqyosda tarqalgan syujet hisoblanadi. Masalan, 
bu syujet Homerga nisbat beriladigan yunon eposlari ―Iliada‖ va ―Odessiya‖da, o’zbek ―Alpomish‖ida, rus bilinasi ―Dobrinya 
va Alyosha‖da ham uchraydi‖ (138-bet). 
Arxaik syujetga xalqaro miqyosdagi syujetning qo’shilishi va uning yaxlitlashuvi-parchalanib ketgan urug’ (el-elat)ni 
birlashtirish va xalq idealidagi adolatni qaytadan tiklash g’oyasini yuzaga chiqaradi; uning ta’sirchan ifodasi eposning 
umumbashariyligini ta’minlaydi; ―Alpomish‖ klassik epos namunasiga aylanadi (mana shu holatga kelganiga ming yil 
bo’lganini ta’kidlash asoslidir); uning jahoniy mazmunidagi o’zbek milliy ruhining jozibasini barcha anglaydi, uning 
ulug’vorligi-yu go’zalligidan hamma xalqlar bahra topadi, saboq chiqaradi.