Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

U darvozaga yaqinlashayotgan edi, nimadandir ch och ib 
chetga burildi. Chunki darvozadan chiqib qolgan ikki kishini 
ко ‘rib, bularning birini qayin otasi bo ‘lib chiqmagidan hurkkan 
edi.
Mazkur parchadagi jum lalar grammatika nuqtayi nazaridan 
to ‘g ‘ri ekanligini hech birtilshunos inkor etmaydi. Faqat leksikolog 
so‘z qo‘llash xususida m e’yordan m a’lum darajada chetlashishi 
borligini qayd etadi va shu bilan cheklanadi. Faqat uslubiyatchi 
mutaxassisgina birinchi jum lada cho ‘chimoq, ikkinchi jum lada 
hurkmoq so‘zining q o ‘llanilganiga nega deya e ’tibor beradi va
96

---

uning tahliliga kirishadi, bunday ikki xil qo‘Uash mohiyatini ochib 
beradi.
Birinchi jum ladagi cho'chimoq fe’lining genetik m a’nosi 
kulilmagan holatdan xavotirga tushmoq ifodasini beradi, y a ’ni 
holat, harakat xavotir bilan bog‘liq va bu holat ayni insonlarga xos.
Ikkinchi jum ladagi hurkmoq so'zining genetik m a’nosi 
jonivorlarga ularning ham muayyan turi - ot, eshak, qora mol, 
tuyaga xos holat, harakat ifodasini beradi va bu holat, harakat 
qo ‘rquv bilan b o g iiq b o ia d i.
Yuqoridagi har ikki jum la grammatika qoidalariga muvofiq 
tuzilgani, y a’ni ega, kesim, ikkinchi darajali b o ia k lar o 'z o ‘mida, 
so‘zlaming birikmaga kirishuvchi ham m e’vorida ekanligi tasviriy 
tilshunoslik nuqtayi nazaridan to ‘g ‘ri deya tan olinadi va bular 
uning o ‘rganish obyekti ham da predmeti hisoblanadi.
Leksikologlar cho'chimoq, hurkmoq so'zlarining bir-biriga 
sinonim ekanligi, faqat cho'chimoq so 'zi m a’no ifodasi betaraf, 
ta ’kidlash bilan kifoyalanadilar. Hurkmoq so'zi m a ’no bo'yoqqa 
egaligini
Uslubiyat bo‘yicha mutaxassislar, boshqacha aytganda, semik 
tahlil bilan shug'ullanuvchi tilshunosiar esa har ikki so‘z, garchi 
sinonim b o isa-d a, nega qoilanildi, degan savolni qo‘yadi va leksik 
birliklar grammatik kategoriyalarni semik tahlil qilishga o'tadi. 
Tilshunoslikdagi semik tahlil adabiy tahrir fanida mantiqiy tahlil -
har ikki lbora teng m a’noga ega. Tajribasiz muharrir (uslubiyat. 
semik tahlil, mantiqiy tahlildan xabarsiz) nega endi insonga xos 
holat, harakat belgisini jonivorlarga xos holat, harakat belgisini 
ifoda etuvchi so‘z bilan atash kerak, deya hurkmoq so‘zini qo ‘rqoq 
so'zi bilan almashtirsa yoki konstruksiyani o'zgartirsa, tasviriy 
tilshunoslik nuqtayi nazaridan qoidadan tashqari hisoblanmaydi. 
Mikrotahrir nuqtayi nazaridan ham shunday. Ammo uslubiyat, 
makrotahrir nuqtayi nazaridan qaralsa, boshqa holat ayon b o ia d i.
Adib badiiy matn 
yaratishdan 
avval, albatta, 
uning 
kompozitsiyasi, o ‘z maqsadi va bu maqsadni amalga oshirishda 
tildagi vositalardan qanday foydalanish va boshqalar haqida chuqur
97

---

mulohaza yuritadi. Natijada, muallifning individual uslubi yuzaga 
keladi.
Abdulla Qodiriy birinchi jum lada cho 'chib ravishdoshini 
qo‘llaganining boisi, uni cho‘chitgan narsa, hodisa hali m a’lum 
emasdi. Ana shu nogahoniy ta ’sirdan Otabek cho‘chib tushadi. 
Albatta, cho‘chishlikka q o ‘rquv sabab bo'ladi. Keyingi jum lada 
esa hurkib ravishdoshi - cho'chibning sinonimidan foydalanadi. 
Nega? Uslubiyat ana shu negaligini tadqiq etadi va quyidagi 
xulosaga keladi:
- c h o ‘chib so ‘zi m a’no ifodasida hali qo'rqish hissi y o ‘q, u