Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

0 ‘z hilim ini tekshirish uchun savol va topshiriqlar
1. Qadimgi turkiy til va adabiy nutq haqida nima bilasiz?
2. Xalq tili bilan adabiy nutqning farqi nimada?
89

---

3. Adabiy nutqni tashkil etgan lahjalarga ta ’rif bering, misollar 
keltiring.
4. Adabiy nutqning boyishi qanday imkoniyatlarga asoslanadi.
5. 0 ‘zbek adabiy nutq lug‘at tarkibi boyishi bugungi kunda 
qaysi chet tillar hisobiga b o ‘lmoqda.
6. 0 ‘zbek adabiy nutqiga asosan qaysi sohalarga oid terminlar 
faol o ‘zlashmoqda.
7. Chet so'zlarni o'zlashtirish qanday qoidalarga ko‘ra amalga 
oshiriladi.
90

---

т
2-BO B. A D A B I Y N U T Q U SL U B L A R I 
Reja:
1. A dabiy nutq va shevalar.
2. Uslublarning guruhlanishi.
3. Rasmiy-ish yuritish uslubi.
4. Badiiy uslub.
5 .S o ‘zlash nutqi: a) oddiy; adabiy.
6. Funksional uslubiyat.
7.
Rasmiy-ish yuritish uslubining vazifasi
8. Ilmiy uslub.
9. Ilmiy-ommabop uslub.
10. Publitsistik uslub.
11. Badiiy nutq.
1-§. Til egasi b o ‘lgan xalqning so‘zlashuvi - tabiiy tili 
zaminida yuzaga keluvchi nutq, a w alo , og'zaki nutq k o ‘rinishida 
namoyon b o ia d i. O g‘zaki nutq so‘zlashuv nutqi sifatida talaffuzda 
tabiiy til ikkisi o ‘rtasida hech bir farq sezilmaydi.
2-§.
Yozuvning paydo 
b o iish i bilan og‘zaki nutq 
moddiylashadi va yozuvda belgilar asosida namoyon b o ia d i. 
natijada, nutqning ikkinchi ko‘rinishi - yozma shakli 
yuzaga 
keladi. Yozma nutq ilk davrida og‘zaki nutq talaffuzi bilan deyarli 
bir xillikka ega b o ig a n . Bu haqda Bobur Andijon aholisining tiliga 
ta ’rif berib, ular lafzi bilan yozuvi rost durur, degan edi. Hozirgi 
zamon ayrim xalqlari talaffuzi bilan yozuvi mosligi kuzatiladi. 
Masalan, 
ispanlarda, 
shuningdek 
hech 
qanday 
ishlovsiz, 
m e’yorlashtirmay adabiy nutq deb qabul qilingan lahjali xalqlarda 
ham adabiy nutq bilan so‘zlashuv nutqi orasida farq sezilmaydi.
3-§. Alohida olingan bir xalq tilida tarmoqlanishning yuz 
berishi, bir tilda so‘zlovchi xalq b o iin ish i va hududiy uzoqlashish 
tufayli umum iy tilda xususiylanish yuz bera boshlaydi. Natijada, 
ular leksikasida o ‘z guruhi tomonidan xos tarzda qoilanadigan 
so‘zlar, ilgari umum iste'molda b o ig a n so‘zlami, qo‘shimchalami 
ayricha talaffuz etish, boshqa lahjanikidan farqli sintaktik
91

---

konstruksiyalar paydo b o ‘ladi. Ayrim so‘zlar shaklan bir xil bo‘lsa- 
da, m a’no jihatidan farqlanadi: shoti (tosh, shevasida - aravaning 
shotisi; farg'. shevasida - narvon). Ayrim bir xil so 'z bir mamlakat 
turli hududlaridayashovehi sheva vakillarida o ‘ta farqli m a'nolarda 
qo‘llanadi. Masalan, toza (tosh. shev. pok, yuvilgan, iflos emas);