Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

ко ‘p, juda, о ‘ta, haddan ziyod, mo 7; fa rg \ shev. - ravish vazifasini 
bajaradi: Toza keldingizmi? Xorazm shev. - tozalab turmoq -
yoshartirib turmoq). K o ‘rinadiki, uch mahalliy shevada ayni bir 
so‘z uch xil (bir-biridan keskin farq qiluvchi) m a’noda qoilaniladi. 
Ayni bir sintaktik konstruksiya turli shaklda b o ia d i: keta turib, 
ketvotib (tosh.sheva); ketyatip, ketayotip, ketatip (farg‘.shevasida).
4-§. Qarindoshlik munosabatiga ko‘ra ayni bir maqomga ega 
insonni, o'ziga aloqadorligi turli nomda namoyon b o ‘ladi: oyi, opa, 
ona (tosh.shev.); aba, ena, aya, acha (farg‘.shev); shesha (qipchoq 
lahja); ada, doda, ota (tosh.shev); dada, ota (farg‘.shev). Shu va 
boshqa turlicha til hodisalari mavjudligi ayni bir tildagi turli lahja 
va sheva vakillari nutqini ham og‘zaki, ham yozma ko'rinishda bir 
xilga keltirish ehtiyojini yuzaga keltiradi. Ana shu, umumxalq 
tilining qayta ishlangan, silliqlangan va muayyan m e’yorga 
solingan (liar bir lahja va sheva vakili uchun qaysidir darajada 
odatiylikdan uzoqlashgan) shakli adabiy nutq tarzida umumqabul 
etiladi.
5-§. Adabiy nutq umumxalq tiliga oid lahjalar, ulaming 
s’nevalarini ilmiy-fonetik, leksikologik va grammatik m e’yorlar 
asosida umumlashtiradi hamda umumxalq tili vakillari uchun 
birdek tushunarli shakl oladi.
6-§. Adabiy nutq tushunchasi, odatda, uslublar tushunchasi 
bilan bog‘lanadi. Ammo bu b ogianish bir tomonlama, Chunki 
nutqdagi uslublaming o ‘zi adabiy nutq ko‘rinishlari hisoblanadi. 
Ular adabiy nutq rivoji tarixida shakllangan muayyan belgilar 
majmuidan iborat boMadi. M azkur belgilarning bir qismi boshqa 
uslublarda takrorlanishi mumkin. Lekin bu takroriy belgilarning 
m a’lum shaklda birikishi va vazifasining o‘ziga xosligi bir 
uslubning ikkinchi uslubdan farqini belgilaydi.
92

---

Uslubiyat nima? Uning boshqa filologik fanlar bilan 
aloqadorligi qanday? Jurnalistika fakulteti talabalariga uslubiyat 
fanini o'qitishdan maqsad nima? Fanning vazifasi qanday? Bu va 
boshqa savollarga biz quyida to'xtalib o ‘tamiz.
Uslubiyat nutqiy (og'zaki va yozma) muloqot vaqtida til (til 
birliklari va kategoriyalari)dan foydalanish haqidagi fandir.
Uslubiyatda, asosan, “til birliklaridan foydalanish yoki “til 
birliklarining muayyan vazifani bajarishi haqida so ‘z boradi. Ana 
shu vazifa bajarishligiga ko‘ra, u funksiyaviy (vazifaviy) uslubiyat 
deb ataladi. 
“Til 
vositalaridan 
foydalanish ... 
ga tildan 
foydalanuvehi y a’ni nutq egasi nuqtayi nazaridan qarash lozim.
Til vositalari muayyan vazifa bajarar ekan, nutq egasining 
maqsadiga ko‘ra, m a’lum o ‘zgarishlarga uchraydi. Bu o ‘zgarishlar 
ayrim til birliklari, kategoriyalari, so ‘zlar guruhi, grammatik 
shakllar, konstruksiyalar (tuzilmalar) va fonemalarda yuz beradi.
Uslubiyat tilshunoslik fanlari orasida alohida o ‘rinni egallaydi. 
Boshqa tilshunoslik fanlari tilida nima borligini o ‘rgansa, uslubiyat 
til birliklari va kategoriyalardan qanday foydalanishini tadqiq etadi. 
Nutq (og‘zaki, yozma)da fikr, his-hayajon, fikr almashish, 
infonnatsiya yetkazish qanday keehadi, mana shular uslubiyatning 
mohiyatini tashkil etadi. Bir so‘z bilan aytganda, harakatdagi tilni 
o ‘rganadi.
Tilda shakllangan birliklar va kategoriyalar nutqiy muloqot 
jarayonida quyidagilarga b o g iiq ravishda muayyan funksiya 
(vazifa)ri bajaradi:
. 
- xabarlar mazmuniga;
- matn (umumiy nutqiy muloqat)ga;
nutqiy muloqot amalga oshirilayotgan sharoitlarga.
Tilning qanday vositalari birikmaga kirishishi, bir-birlari bilan 
b o gianishi bir-biriga moslashishi, muloqot sohasi, nutq shakli 
(og‘zaki, yozma), matn mavzusi, muhokamaning mohiyati, 
“gaplashish” 
va 
h.k. 
ga 
ko‘ra, 
uslubiyat 
quyidagilami 
aniqlashtiradi:
93

---

- tildan kishilaming birgalikda faoliyat olib borishlari, ish 
yuritishlari. umuman, turmush kechirishlari kabi jamiyatning 
muhim ehtiyojini qondirishda qanday foydalanilishini;
- har bir til birligi qanday vazifani bajarganligini;
- muayyan matn tarkibida (yoki muayyan matn turida), u yoki 
bu muloqot sharoitda til birliklari mutanosiblashishi yoki bir-biriga 
ta ’sir ctishini;
Uslubiyat tilidan foydalanish masalasini aniqlashtiradi, tadqiq 
etadi. Bu uning predmetini tashkil etadi. Uning tilshunoslikning 
boshqa fan sifatidagi mazmun va mohiyatini tashkil etadi. Ana 
shunga 
k o ‘ra, 
uslubiyat 
tilshunoslikning 
funksiyaviy- 
kommunikativ (vazifaviy-muloqot) turi hisoblanadi va nutq 
madaniyatini, ortologiya (to‘g ‘ri nutq haqidagi fan)ni, til 
m e’yorlari to ;g ‘risidagi m a’lumotni, ijtimoiy lingvistikani, adabiy 
nutq nazariyasini o ‘z ichiga oladi.
Uslubiyatga oid m ashg‘ulotlarda quyidagilarni a ’lo darajada 
bilish (o‘rgatish) nazarda tutiladi.
1. Til “materiaF’ini, kategoriyalarini birliklarini - uning
tizimini tashkil etuvchilami;
2 . 0 ‘zbek tili fonetikasi, leksikasi, grammatika (morfologiya
sintaksis) si, frazeologiyasi, so‘z yasalishi va b. ni;
3. Uslubga ko‘ra, ega va kesim moslashuvini.
4. Sodda va qo'shm a gaplar tuzilishini.
5. Tildagi obyektiv va subyektiv munosabami.
6. 0 ‘timli va o ‘timsiz fe’llami.
7. Qaratqich va tushum kelishiklarining farqini.
8. Mavhum otlar, shakllar omonimiyasi va h. ni.
Uslubiyatda, avvalo, mikromatn, shuningdek, muallifning
umumiy fikri, kontekst ta’siriga ko‘ra tahsil etilayotgan matnda til 
birikmalari foydalanishdagi m e’yordan chetlanish - (sintaktik 
konstruksiyalardagi 
kamchiliklar, 
frazeologizmlaming 
xato 
qoTlanganligi, so‘zlaming 
birikmaga noto‘g ‘ri kiritilganligi, 
so'zning o ‘z m a’nosida q o ‘llanilmaganligi, m a’no bo‘yog‘idan 
noto g ‘ri foydalanilganligi e ’tiborga olinadi.