Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

Rasmiy-ish yuritish uslubi adabiy nutq uslublaridan biri 
bo‘lib, ish yuritish hamda rasmiy sohada, ishga, huquqqa aloqador 
munosabatlarda q o ‘l!anadi. Uning asosiy vazifasi xabar berish, 
m a’lum qilish, bular barchasi, asosan, yozma tarzda b o ‘ladi.
M azkur uslubda yoziladigan matnlar rang-barang janrda 
namoyon bo‘ladi, bir-biridan bayoniga ko‘ra sezilarli farqlanadi 
(masalan, qonun, qonunchilik hujjatlari, yo'nqnom a, hisobot, 
qaror, ariza, tushuntirish xati, bayonnoma, m a’lumotnoma va h.).
9-§. Tabiiyki, barcha noshirlik mahsulotlari, jum ladan, adabiy 
asarlar ham ilmiy uslubda yoziladi. Lekin ular tur nuqtayi nazaridan 
uslub umum iyligi bilan birga o ‘ziga xoslikka ham ega bo‘ladi. 
Masalan, 
ilmiy adabiyot, ilmiy-ommabop adabiyot, o ‘quv 
adabiyotlari, 
qomusiy 
adabiyotlar, 
sohaviy 
adabiyotlar, 
m a’lumotnomalar va h.
10-§. Badiiy uslub ham umumxalq tiliga asoslangan adabiy 
nutq, undagi ilmiy uslub publitsistik uslub bilan chambarchas 
bog‘liq bo‘ladi. Bu uslub til vositalaridan boshqa barcha uslublarga 
nisbatan unumli va erkin foydalana olish, shuningdek, boshqa 
uslublarga xos ifoda etish, sintaktik konstruksiyalar tuzish 
imkoniyati bilan ajralib turadi.
11-§. Badiiy uslubda adabiy nutq, m e’yorlaridan chekinish, 
grammatika qoidalaridan chetga chiqish (mas, inversiya, tovush 
tushishi, kelishik q o ‘shimchalarini almashtirish va h.), personaj 
nutqini individuallashtirish (personifikatsiya), jonlashtirish, lahja 
tarkibiga kirm agan so‘zlami q o ilash , arxaizm, istorizm, argo va 
jargonlardan, 
frazeologizmlardan 
hatto 
vulgarizm, 
varvarizmlardan foydalanish kabi hollar uchraydi.
12-§. Boshqa usulublarda deyarli uchramaydigan tasvir 
vositalari badiiy uslubda keng qo‘llanadi. Xalq og‘zaki ijodi 
namunalari - maqol, matal, iboralar va m a’nosi bo‘yoqdor so‘zlarni 
o ‘z ichiga oladi.
Badiiy uslub kengqam rovli bo‘lib. adabiy (m e’yoriy), og‘zaki 
so‘zlashuv uslubini, lahja, sheva, shuningdek, kasb-hunarga oid 
leksik birliklami , xalq o g ‘zaki ijodi namunalarini to iiq qamrab 
oladi.
103

---

13-§. So‘zlashuv nutqi — jonli, har qanday rasmiylikdan holi, 
erkin tarzda ekstralingvistik (verbal b o ‘lmagan) vositalardan 
ixtiyoriy foydalangan holda bevosita amalga oshiriladigan asosiy 
aloqaviy og-zaki muloqot. Adabiy nutq egalari tomonidan 
shaxslararo muloqot sharoitida amalga oshiriladi (boshqacha 
aytganda, “gaplashish”ga xizmat qiladi, tanishlararo dialog tarzida 
kechadi. bundan tashqari d o ;stlar, oila a ’zolari, sinfdosh, kursdosh, 
bir jam oada ishlovchilar va boshqalar “o ‘rtasi” da namoyon 
b o iad i). Bunday muloqotda gap, asosan, maishiy, kundalik 
turmush tashvishlari haqida, faoliyat, xizmatga deyarli aloqasiz 
b o ia d i. B a’zan, g iy b a t, boshqaiam ing orqasidan sifatlash tarziga 
kechadi.
Bu tur so'zlashuv nutqida tilning muloqot funksiyalaridan biri
- norasmiylik sharoitidagi gaplashish, suhbatlashish, nutqiy 
muloqot ishtirokchilaming, dialog qatnashchisining mutlaqo 
ochiq-oshkoraligi, erkinligi kuzatiladi. Bu - og‘zaki nutqning 
birinchi ko‘rinishi.
!4-§. So‘zlashuv nutqining ikkinchisi adabiy nutq turi sifatida 
namoyon b o ia d i. U og‘zaki adabiy nutq deb ataladi. Nutqning bu 
turiga rasmiylik xos, guruhiy, ommaviy muloqotda namoyon 
b o‘ladi. Muloqot istalgan mavzuda b o iish i mumkin. M azkur nutq 
garchi og‘zaki bo‘lsa-da, kitobiy ham deb ataladi. Kitobiy nutqda 
adabiy nutqning ikki asosiy funksiyasi - xabar (informatsiya) 
yetkazish va ta’sir o ‘tkazish funksiyasi amalga oshadi.
O g‘zaki adabiy-kitobiy nutqdan rasmiy-ish yuritish, ilmiy, 
publitsistik faoliyatda foydalaniladi. Bundan tashqari badiiy asar, 
og‘zaki ommaviy muloqot, radio, kino, teatr va televideniye 
nutqlari ham og‘zaki adabiy nutq turlari hisoblanadi.
15-§. So‘zlashuv nutqining rasmiy, norasmiyligi nutq sodir 
b o ia d ig an sharoit, vaziyat, xullas, nutqiy muhit bilan b o g iiq . 
Rasmiy og‘zaki nutq bayonning tartiblanganligi (ko‘pincha, mantiq 
alohida 
ta ’kid 
etilganligi), 
odob 
doirasida, 
tomonlarda 
muloyimlikning ustunligi, ovozdagi samimiylik kabi xislatlarga 
ega b o ia d i.
104

---

16-§. Norasmiy nutqda dialog ishtirokchilari tomonlar bir- 
birlari bilan yaxshi tanish (birga istiqomatda b o iish va boshqa 
tomonlardan) yoki ijtimoiy jihatdan (yosh, jinsga k o ia ) teng 
bo iadiiar. Bunday nutq egalari xalq tilida “oddiy insonlar” ham 
deyiladi. Oradagi munosabatning bunday oddiy va samimiyligi 
suhbatdosh(lar) bilan hech bir tortinmay erkin muloqotda b oiislini 
ta’minlaydi. Ular bir-birlariga hech bir xijolat chekmay, о z 
fikrlari, his-tuyg‘ularini bayon etadilar. Ikki yoki guruhiy 
muloqotning barcha shakllari (xususan, monolog, dialog va h.) 
aralash-quralash bo‘lib ketadi, noverbal vositalar ham qo‘shiladi. 
Maqsad - o ‘z fikrini “o ik a z ish ”.
Demak, 
so ‘zlashuv 
(norasmiy) 
nutq, 
tuyqus 
(dabdurust)danligi, 
dialog 
k o ‘rinishida 
b o ‘ lishi, 
shaxslar 
o'rtasidagi muloqot sharoitida o ‘tishi bilan tavsiflanadi.