Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

 
 

---

104 
OTA VA FARZAND OBRAZI TAHLILI 
Hakimjonova SADOQAT 
ToshDO‘TAU talabasi 
 
O‘zbek otasi obrazini juda ko‘plab asarlarda uchratish mumkin. Said Ahmad 
– ulkan yozuvchi. Uning asarlari badiiyligi, xalq hayotini yorqin ranglarda ifoda 
etishi, voqealarning ziddiyatli tus olishi, asar qahramonlarining ruhiy holatining 
ochib berilishi bilan kitobxonni o‘ziga rom etadi. Shu o‘rinda, dastlab, 
yozuvchining adabiy tilga munosabati haqida to‘xtalib o‘tish o‘rinli, sababi ijodkor 
har bir asarini yaratishda, qahramonlarining ichki dunyosini ochib berishida, 
voqea-hodisalarni baholashda bundan ustalik bilan foydalanganligi hech bir 
kitobxonga sir emas. Adabiy tilning badiiy mukammallikka milliy xarakterlar 
yaratishdagi o‘ziga xoslikka erishishida so‘z san’atkorlarining mashaqqatli 
xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. O‘zlikni anglash, milliy ong va tafakkur 
ifodasi, avlodlar o‘rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog‘liqlik til orqali namoyon bo‘ladi. 
Abdulla Avloniy: ”Har bir millatning dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadurg‘an oynai 
hayoti til va adabiyotdir”, - degan edi. Said Ahmad asarlari bugungi kun ma’naviy 
qiyofasini shakllantirishda, qalbimizda milliy g‘urur, iftixor tuyg‘ularini 
uyg‘otishga xizmat qiladi desam, yanglishmayman. Adibning ona tiliga 
kuyunchaklik bilan bo‘lgan munosabati, uning boyligi va buyukligini anglash 
tuyg‘usini uning yozgan maqolalari, hikoya va qissalari, romanlarida ham 
ko‘rishimiz mumkin. Xalq shevalarining bor go‘zalligini ko’rsata olishi, xalq 
ruhiyatining yaxshigina bilimdoni ekanligini ham ko‘rishimiz mumkin. “Uning 
hikoyalarida yaratgan qahramonlari ma’naviy dunyosi keng va ko‘p 
qirraliligi bilan, hayotiyligi, oddiyligi va yuksak insoniy sifatlari bilan 
kitobxonda chuqur taassurot qoldiradi”. 
Darhaqiqiat, adib har bir asariga yondashar ekan, unga butun mehri va 
diqqatini jalb etadi. Asarlaridagi voqealar esa tabiiyligi bilan kishini lol 
qoldiradi. 

---

105 
Iste’dodli adabiyotshunos Ibrohim G‘afurov haqqoniy ta’kidlaganidek: 
“Said Ahmad prozasi odamni ham kuldiradi, ham yig‘latadi, shu bilan birga, 
yuraklarga ezgulik nash’asini olib kiradi, ya’ni ham sevishga, ham 
nafratlanishga o‘rgatadi, shu bilan birga, shu proza boshdan -oyoq insonga 
shafqat va muruvvat bilan sug‘orilgan bo‘lib, u o‘z ibrati bilan odamni ham 
olijanob, ham insonga mehrli bo‘lishga chaqiradi”.
Ijodkor o‘z asarlari orqali kitobxon diqqatini tortadigan shunday obrazlar 
yaratganki, ular o‘quvchini nafaqat fikrlash va mushohada qilish bilan birgalikda, 
xulosa olishga ham undaydi. “Qora ko‘z majnun”, “Azroil o‘tgan yo‘llarda”, 
“Sarob” hikoyalari, “Ufq” trilogiyasidagi ota va farzand o‘rtasidagi munosabatlar, 
tarbiya masalasi, o‘zbek otalarining ulkan qalbini ko‘rsatib berganligi bilan ajralib 
turadi. “Azroil yurgan yo‘llarda” hikoyasi o‘z o‘g‘lining dunyoga kelgan 
soatlariga la’natlar o‘qib, undan ma‘nan voz kechgan ota haqida. Jalol polvon 
kuragi yerga tegmagan, oriyatli kishi. Biroq zamon hamisha insonga kulib 
boqavermaydi, bir kam dunyo uning o‘qitib voyaga yetkazgan, avaylagan farzandi 
tomonidan qaddini bukadi. Oxringi kurashda yigirma yoshli yigitning ko‘zlaridagi 
yoshni ko‘rib, o‘zining davomchi bo‘lishini anglagan, hozirda yutqazib bermasa 
bolaning ko‘ngli sinishini o‘ylagan polvon o‘z farzandining qing‘ir ishlari sabab 
sinishi va taqdir uni o‘g‘lining vafotidan so‘ng, farzandi bosib o‘tgan yo‘llarni 
ko‘rsatishga majbur qilishini kutmagan edi. Bu yo‘llarni qoplagan tikanaklar Jalol 
polvon qo‘ynida chayon saqlab yashaganini namoyon etadi. Buni kelini 
Gulandomga aytgan quyidagi fikrlari yaqqol ko‘rsatib bergan: “Polvon buyumlarni 
joy-joyiga qo’yib, chamadon qopqog’ini yopti. - Mana, bolam, - dedi Polvon 
Gulandomga. - Qo’ynimizda chayon bor ekan. Topgan narsasini iniga tashiydigan 
kalamush bor ekan” . 
Ota uchun bu so‘zlarni aytish oson emas, biroq polvon ota qachon farzandi bu 
holatga keldi, undagi ajdaho nafs odamlarning boshiga nimalarni solmadi, qancha 
insonning umriga, yoshligiga va tinchligiga raxna soldi. Oxir-oqibat ota 
pushtikamarining hayotini ko‘zgu qilgan hodisalar bilan yuzlashdi.

---

106 
Said Ahmad Qo‘chqorning tabiatini hikoya boshida ikki og‘iz misra bilan 
ochib bera olgan. Qo’chqor nima qilishini bilmay dadasiga qarab turgach: 
– Yigitchilik – itchilik ekan-da, dada, – dedi. – Bu ahmoq, erimni turmadan 
chiqarmasang, o’zimni suvga tashlayman, deb...
– Durust, durust... Bir odamgarchilik qipsan-da, barakalla! 
“Asarda xalqimiz boshiga kulfatlar keltirgan sho’ro “desantchilari”ning 
ityalog’i bo’lib xizmat qilgan tergovchi Qo’chqor Jalolovning hamyurtlarimiz 
boshiga solgan qora kunlari, ruhiy, jismoniy azoblari, ochko‘zlik bilan tortib olib, 
qo’yniga urgan harom boyliklari, buzuqlik va qotilliklari hikoya qilinadi. 
Qo’chqorni haromxo’rlik, maishiy buzuqlik halok qiladi. 
Hikoyada ota Jalol Polvon bilan bola Qo‘chqor o‘rtasidagi ochiq va keskin 
to’qnashuvlar, kelishmovchiliklar jarayoni emas, o’g’lining qilmishlari oqibatida 
ota ruhiyatida kechayotgan shiddatli tug’yonlar silsilasi o’z ifodasini topgan.” 
Hikoyada bitta emas, bir necha otalar obrazini ham uchratamiz. Nuram 
sartaroshning o‘g‘li Sobit Namangannning Olmos qishlog‘idan o‘g‘irlab kelgan qiz 
Odina tufayli ancha tarbiyasida ijobiy o‘zgarishlar sezadi. Sobit ham yolg‘iz 
farzand. Biroq, erkalik o‘z ishini qildi. “Davrada shivir-shivir gap aylanib qoldi: 
«Yong’oqzorda Sobit zo’r Qo’chqor bilan Odinani otib ketibdi...» Ikki marta o’q 
otilgandayoq Jalol polvonning yuragi mudxish voqea yuz berganini sezgandi”. 
“Tarbiya ona qornidan boshlanadi”, – deydi dono xalqimiz. Darhaqiqat, 
“Ufq” romanidagi Ikromjon Tursunov ham yillar davomida Allohdan tilab olgan 
farzandini yer-u ko‘kka ishonmaydi. Og‘ir mehnatga o‘rgatmaydi va natijada 
farzand otaning noroziligiga uchraydi. O‘zbek xalqi azal-azaldan bolajon xalq va 
yolg‘iz farzandning o‘rni alohida bo‘lishini e’tirof etish o‘ylaymanki o‘rinli. Ikki 
asarda ham adib aynan yolg‘iz farzand obrazini olishi bekorga emas. Adib ushbu 
asarlari orqali tarbiya masalasiga alohida e’tibor berganini bilishimiz mumkin. 
Ota-farzand o‘rtasidagi ushbu holatlar ko‘plab uchrashi, avvalo, zamon va ana shu 
davrga ham taalluqli deb yondashsak, ko‘plab yechimlarni topgan bo‘lamiz. Said 
Ahmad psixologik tasvir ustasi sifatida ham gavdalanadi. “Ufq” romanidagi 
birgina Ikromjonning sa’y-harakatlarini, ezgu niyatlarini, ichki kechinmalarini, 

---

107 
ruhiy holatlarini to‘liq asoslab berishga va tabiiy qilib ko'rsatishga muvaffaq 
bo‘lganligi fikrimning dalilidir. Ikromjonning qochoq o‘g‘li Tursunboy bilan 
tasodifan uchrashib qolgan paytdagi ruhiy holati, uning qalbida bir paytning 
o‘zida ham mehr-muhabbat, ham qahr-g‘azabning alanga olishi, otalik mehri bilan 
Tursunboyni bag‘riga bosishi-yu, bu mehr o‘rnini tezda haqli ravishda qahr-g‘azab 
egallab o‘g‘lini la’natlashi, uni xoin sifatida o‘ldirmoqchi bo‘lgani buni yaqqol 
ko‘rsatib beradi.
Asarda o‘zbeklarga xos bo‘lgan bolajonlik, oriyatlilik Tursunboyning ota-
onasi orqali ochib berilgan, biroq yozuvchi bunga zid tarzda tarbiyaning mahsulini 
ham kitobxonga yetkaza oldi. Abdulla Qahhor: «Ufq» qochoq haqidagi roman 
emas, aksincha, qochoqni bag‘riga sig‘dira olmagan xalq haqidagi asardir»,- deb 
bu romanga yuqori baho bergan edi. Yozuvchi ushbu kamchiliklarni bayon qilish 
barobarida, farzandni iymonli va vijdonli qilib tarbiyalash orqali yaxshi nom va 
zurriyod qoldirishga undaydi. Zero, o‘quvchi ko‘z o‘ngida bunday farzanddan na 
otaga, na jamiyatga foyda bor. Ular o‘z umrlariga qo‘shib, otasining yillarini ham 
o‘g‘irlaydigan nobakorlardir demoqchidek go‘yo. 
Yana bir «Sarob» hikoyasida rossiyalik pioner Pavlik Morozovning o‘z 
otasini fosh etib, ko‘rsatgan «jasorat»ini takrorlagan Kimsan nomli oqpadarning 
o‘z buzrukvoriga qarshi qilgan yovuzligi va buning ayanchli oqibati mohirona aks 
etgan. Shu fojiali voqea misolida sho‘rolar davridagi ijtimoiy adolatsizliklar, 
nopokliklar, kommunistlarning o‘z qora niyatlarini amalga oshirishda bolalarni 
otalariga qarshi qayrab ish yuritishdan ham qaytmaganliklari ochib tashlangan. 
Ushbu hikoya orqali ham ota va bola o‘rtasidagi tuzatib bo‘lmas ishlarni amalga 
oshirgan, otasiga qarshi bosh ko‘tarib, familiyasini ham o‘zgartirgan, sobiq tuzum 
davri uchun jonini tikkan, biroq qonini so‘rib, tuflab yuborilgan, abgor holatda 
vafot etgan oqpadar farzand haqida hikoya qilingan. Adib bunda ishontirish 
san’atidan ustalik bilan foydalanib, lagerda ko‘rishib qolgan ota-farzand epizodi 
orqali o‘quvchini larzaga soladi. Ularni xushyorlikka, padarini rozi qilishga, yaxshi 
va yomonni ajratishga chaqiradi.

---

108 
“Qorako‘z majnun” hikoyasida esa o‘z dinidan chiqqan, armiyaga ketib, 
yo‘qolib ketgan zurriyod haqida hikoya qilinar ekan, bunda asosiy urg‘u onaning 
iztiroblariga qaratilgan. Sadoqat timsoli it obrazi orqali bayon qilingan. 
Bo‘rixon u yonboshidan bu yonboshiga ag‘darildi. Shunda... shunda uning 
ustidagi oq choyshab sirg‘alib yelkalari, ko‘ksi ochilib qoldi. Kampir badanidan 
chayon o‘rmalagandek seskandi. O‘zini orqaga tashladi. Bo‘rixonning bo‘ynidagi 
zanjir uchida but yaltiradi. Kampirning ko‘zlari tindi. Bir dam uni shuur tark qildi. 
Telbadek sapchib o‘rnidan turdiy-u ayvon tomonga chekindi... 
1970- yilning kech kuzida bir musulmon bolasi dindan chiqdi... 
Oh, otaginasi tirik bo‘lganda shu supa ustida bolta bilan chopib tashlardi-ya! 
Kampir ayvon tomon tisarilib borar ekan, ana shunday o'ylardi. U ayvonga 
yetolmay hushidan ketib yiqildi. Qorako‘z uning atrofida yurib aylanardi. 
Ushbu hikoyada ham milliy, islomiy ruhiyatdan chekinish holatlarining ildizi 
mustabid tuzum siyosati, mafkurasi va axloqiy aqidalariga borib tutashganligiga 
guvoh bo’lamiz. Sho’ro armiyasida xizmatni o’tagach, rus qiziga oshiq bo‘lganligi 
tufayli ona yurti, ota-onasi, tili, xatto dini, imon-e’tiqodidan voz kechgan 
o’zbek yigiti Bo’rixonning achinarli taqdiri hikoya qilinib beriladi.
Yuqoridagi asarlar orqali yozuvchi ota va farzand o‘rtasidagi tafovut va 
ziddiyatlar bilan birga, davr muhitining ta’siri, la’nati urushning oqibatlari, inson 
ruhiyatining anglab bo‘lmas holatlari bilan o‘quvchini tanishtiradi.